دفاع مقدس گنجینه ای پربها و ارزشمند در تاریخ این مرز و بوم محسوب می شود که در صورت
بازخوانی صحیح، ظرفیت های مناسبی جهت مصون سازی و تقویت هویت ایرانی و اسلامی
نیز ناشی از « جنگ » بودن « گنج » ملت سرافرازمان دارد. تعبیر زیبای مقام معظم رهبری به
ظرفیت های بالای این مقطع شکوهمند از تاریخ ایران اسلامی می باشد.
از سوی دیگر سازمان های متولی دفاع (از جمله ارتش ج.ا.ا) با در نظر قرار دادن اهمیت حفظ
و انتقال دانش نظامی کسب شده در جنگ تحمیلی به کارکنان جوان خود، نگاهی جدی به
مدیریت دانش نظامی جنگ و انتقال دانش پنهان (تجربیات کسب شده) به افسران و درجه داران
جوان خود دارند. بازخوانی عملکرد یکایک واحد های نظامی حاضر در جنگ تحمیلی ضمن به
ثمر نشاندن نهال مدیریت دانش نظامی نتایج جالب دیگری نیز در پی خواهد داشت.
جامعه شناسان در تجزیه و تحلیل کارکرد های جنگ، بیدار شدن روح ایثار و گذشت و جوانمردی
در جامعه درگیر جنگ را ذکر کرده اند. حال اگر این روحیه در سال های پس از جنگ نیز حفظ
شود نمایانگر هویت ملی و دینی مردم خواهد بود.
از جمله نتایج جالب توجه در بررسی و بازخوانی عملکرد نیروهای مختلف در دفاع مقدس،
فعال نگه داشتن روحیه ایثار و ازخودگذشتگی (با یادآوری عملکرد و از خودگذشتگی های زمان
جنگ) می باشد با این توضیح کوتاه و با در نظر قراردادن این مطالب که در جنگ تحمیلی تمام
عملیات های انجام شده در مناطق مختلف عملیاتی با حمایت مستقیم و یا غیرمستقیم پدافند
هوایی انجام شده است به بررسی عملکرد پدافند هوایی در عملیات کربلای 5 می پردازیم،
در آن زمان پدافند هوایی به عنوان زیرمجموعه نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
شناخته می شد. عملکرد پدافند هوایی در آن عملیات آنچنان تحسین برانگیز بود که بسیاری
از کارشناسان یکی از دلایل اصلی موفقیت در عملیات کربلای 5 را ناشی از عملکرد جانانه
کارکنان پدافند هوایی می دانند در این عملیات که در بخش پدافند هوایی مبتنی بر ابتکار ها
و خلاقیت های جالبی بود حدود 80 فروند هواپیمای عراقی مورد اصابت پدافند هوایی ایران
قرار گرفت و تعداد زیادی از خلبانان عراقی کشته شده و یا به اسارت رزمندگان ایران اسلامی
درآمدند. به امید انکه این مقاله گوشه ای از زحمات کارکنان بی ادعا و دلیر پدافند هوایی در
سال های دفاع مقدس یاد آوری گردد، مطالب ذیل تقدیم می شود.

اگرچه عملیات کربلای 5 به فاصله کوتاهی پس از عملیات کربلای 4 (و در ساعت 02:00مورخ 19 دی 1365 ) آغاز شد، اما این نکته نه تنها بر میزان آمادگی پدافندهوایی تأثیرمنفی نگذاشت، بلکه دلیرمردان پدافندهوایی با مبنا قرار دادن تجربه های کسب شده درعملیات والفجر 8 و به کارگیری ابتکارهای جدید، نتیجه های درخشان را در حوزه پدافندهوایی رقم زدند. رعایت اصول پدافندغیرعامل از اصل یترین دلایل کسب موفقیت پدافندهوایی در برابر نیروی هوایی مجهز عراقمحسوب م یشد.البته نباید فراموش کرد که عملکردپدافندهوایی ارتش در این عملیات درشرایطی رقم خورد که بخش وسیعی از توان پدافندهوایی معطوف به جنگ شهرها و حملات هوایی عراق یها به شهرهای ایران، جنگ نفتکشها، دفاع از تأسیسات حساس کشور و...بود. باوجود حجم زیاد حملات هوایی دشمن و فشردگی مسئولیت کارکنان پدافندهوایی،عملکردی عالی از خود به جای گذاشتند. درعملیات کربلای 5 » واقع باید اعتراف کرد که شاهدی دیگر بر شهامت، شجاعت واستقامتدلیرمردان پدافندهوایی م یباشد. در این( عملیات در شرق بصره (ودر زمستان 1365د هها فروند هواپیمای سوخو 22 و میگ 23 و...و بالگرد عراقی (برخی منابع از ساقط شدن 80فروند هواپیمای عراقی سخن به میان آوردهاند) در طول 40 روز نبرد سنگین، سرنگونشدند. بیشتر این هواپیماها توسط موشکهای پدافندهوایی هاوک، استینگر واسترلا مورداصابت قرار گرفتند. یکی از خلبانان سوخوی22به اسارت درآمده عراقی از پایگاه ناصریه،اعتراف کرد که تنها در طول یک هفته، 12فروند هواپیمای سوخو 22 پایگاه هوایی ناصریه سرنگون شده بوداگرچه حملات هوایی عراق علیه نیروهای سطحی ایران (رزمندگان شرکت کننده درعملیات کربلای 5، خصوصاً نیروهای سطحی در جاده اهواز- خرمشهر) همزمان با طلوعآفتاب روز نخست عملیات آغاز شد، اما این به آن معنا نیست که مأموریت پدافندهوایی در عملیات فوق از زمان شروع عملیات آغازشد، بلکه پدافندهوایی براساس وظایف خودبه صورت دائم درحال انجام وظیفه تجسس،کشف، شناسایی و در صورت لزوم رهگیری وانهدام از روزها و گاه ما هها قبل از اجرای یک عملیات سطحی بود. پیش از شروع عملیات به منظور کسب اطلاع از توان و جابه جایی های
انجام شده در نیروی هوایی عراق، اقدامات شنود الکترونیکی و جمع آوری اطلاعات ومحتوای مکالمات توسط واحدهای سایتراداری شنود فاشا 2 و تفسیر عکسهای هوایی و... و سایر اقدامات مورد نیاز انجام میشود تادر طرحریزی عملیات سطحی مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال، در تاریخ بیستم دی 1365 ، فرماندهی نیروی هوایی به ریاست سماجا اعلام میکند که برابر اطلاع واصله[با توجه به اطلاعات دریافتی از فاشا] دشمنبه منظور مقابله با عملیات کربلای 4 و کربلای5 تعدادی از هواپیماهای سوخو 22 و میگ 23وتعدادی « ناصریه » به « البکر » خود را از پایگاه« شعیبیه » به « کوت » هواپیمای میراژ را ازگسترش داده اند.
در بررسی سامان ههای پدافندهوایی به کار رفته توسط پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران درعملیات کربلای 5، مشخص م یشود که دراین عملیات از سامانه های پدافندهوایی نظیر14/5 م م، 23 م م، 35م م و سامان ههای اورلیکن و اسکایگارد وهمچنین راپیر وهاگ و... بهره گرفته شده بودتا با ایجاد آسمانی امن از حملات پی در پی هوایی هواپیماهای عراقی، جهت متوقف کردن پیشروی نیروهای سطحی ایران جلوگیری به عمل آید. ضمن اینکه رادار بندر امام به
عنوان رادار اصلی و رادار دزفول به عنوان رادار پشتیبان وظیفه پشتیبانی جست وجو،کشف، شناسایی و ارائه اطلاعات مورد نیازاز هواگردهای دشمن به مواضع و سایتهای پدافندهوایی را بر عهده داشتند. البته سایررادارهای مستقر در حوزه جنوب و جنوبغرب کشور، نظیر رادار بوشهر، رادار بهبهان و...مهیای انجام وظیفه در غالب شبکه یکپارچه پدافندی بودند. برابر اسناد و مدارک، به منظوربرقراری پوشش هوایی منطقه جنوب، تعدادشش فروند هواپیمای اف- 14 به صورت دوفروندی (یک فروند در منطقه و یک فروند درحال سوخ تگیری) با بهر هگیری از واپایش(کنترل) رادار بندر امام مشغول انجام مأموریت بودند.

اگرچه عراق در عملیات کربلای 5 از تمام توان نیروی هوایی خود جهت متوقف ساختن پیشروی نیروهای سطحی ایران اسلامی بهره برد، اما فراوانی استفاده از هواپیماهای، میگ 23 ، میراژ اف- 1، سوخو 24 ، سوخو 22توپولو فهای بمب افکن بیش از سایرهواپیماها، نظیر میگ 21 و... بود. ضمن اینکه در همان ایام از هواپیمای میگ 25 جهت شناسایی و همچنین بمباران شهرها و مناطق حساس ایران (نظیر تهران، اصفهان و...)استفاده میشد

اگرچه سایت هاوک کوثر 8 (در نزدیکی اهواز)به عنوان یک سایت ثابت از قبل و تا مد تهابعد از عملیات کربلای 5، به دفاع از آسمان منطقه استحفاظی مشغول بود، اما شب قبل از عملیات کربلای 5، برابر ابلاغ ستاد پدافندهوایی کشور به گروه پدافندهوایی دزفول، دوسایت هاوک به منطقه عملیاتی کربلای 5اعزام شد.سایت فاطمه یک (مستقر در اطراف خرمشهر) به عنوان سایت اصلی هاوک، بااستفاده از افراد گروه دزفول و سایت فاطمه دوبا استفاده از مأموران اعزامی از سایر گرو ههایپدافند هوایی (خصوصاً گروه پدافندهوایی بوشهر) و در فاصله پنج کیلومتری سایت هاوک فاطمه یک، وظیفه دفاع از آسمان منطقه اجرای عملیات و پشتیبانی عملیات کربلای5 از نظر دفاع هوایی را بر عهده داشتند.
البته با استفاده از جاب هجای یهای انجام شده سایتهای هاوک، سایتهای فاطمه 3 و... وارد مدار عملیاتی شدند

پس از اینکه سامانه پدافندهوایی موشکی از چین خریداری شد و افراد اعزامی HQ2از پدافند هوایی ارتش و سپاه دوره مربوطه رادر چین طی کردند، جنگافزارها در اختیارنیروی هوایی سپاه قرار گرفت و نفرات زبده پدافند هوایی ارتش به صورت مأمور درسپاه مشغول HQ سایتهای پدافند هوایی 2به خدمت شدند. بنا بر اظهارات یکی ازنفرات متخصص ،HQ متخصصان سامانه 2سامانه موصوف به گروه آموزش وعملیات سایت تقسیم شدند. گروه آموزش در غالب سایت« یابن الزهرا » و گروه عملیات در غالب « شهدای رعدشروع به فعالیت کردند. البته این به آن معنی نیست که در سایت شهدای رعد
صرفاً کار آموزشی انجام میشد. در واقع درسایت یابن الزهرا، علاوه بر انجام امور عملیاتی،موضوع آموزش نیز پیگیری میشد.HQ نخستین محک سامانه پدافندهوایی 2جهت حضور در مناطق عملیاتی، پیش ازعملیات کربلای 5 انجام شد. حدود یک ماه قبل از آغاز عملیات کربلای 5، تجهیزات در اطراف رامهرمز مستقر شده HQ سایت 2و آزمایشهای لازم جهت انجام مأموریت برروی آن انجام شد.[color=blue] پس از سپری شدن حدوددو هفته از استقرار سایت فوق، یک فروندموشک زمین به زمین عراقی در اطراف این سایت مورد اصابت قرار گرفت.[/color] حمله موشکیبه معنای شناسایی موقعیت سایت مذکور، توسط نیروهای عراقی بود.لذا، با حضور مسئولان وقت پدافندهوایی و براساس قابلیت ها ی سامانه پدافندهوایی گستردگی تجهیزات سامانه موصوف،HQ2و محدود بودن تعداد نفرات دوره دیده در آن مقطع، تصمیم بر آن گرفته شد که سامانه در دفاع از شهرها، خصوصاً HQ پدافندهوایی 2در برابر هواپیماهای میگ 25 مورد بهر هبرداری قرار گیرد. لذا سایت فوق به فلاورجان اصفهان منتقل شد. این جاب هجایی منتج به نتیجه و موجب ساقط شدن میگ 25 عراقی بر
فراز آسمان اصفهان شد. لذا، سایت 2 HQ درپشتیبانی پدافندهوایی از عملیات کربلای 5حضور مستقیم نداشته، ولی در دفاع از شهرهانقش مؤثری ایفا نمود.
ابتکارهای پدافندهوایی در عملیات کربلای 5اگرچه رعایت اصول پدافند غیر عامل به عنوانیک راهکار مناسب برای کاهش تلفات و افزایش
بهر هوری در همه نیروهای نظامی مدنظر است،اما رعایت صحیح و توأم با ابتکار این اصول،نتایج درخشانی را در حوزه پدافندهوایی به جایخواهد گذاشت.دراستقرار تجهیزات پدافندهوایی در عملیات کربلای 5، این موارد مورد توجه قرار گرفت. به عنوان مثال از نخل های بریده شده جهت ایجاد پوشش و استتار تجهیزات سایت هاوک فاطمه یک بهره گرفته شده بود.علاوه بر این، موضوع استفاده از یک ابتکار عمل جالب دیگر منجر به این شد که سایت هاوک
فاطمه یک تا مد تها پس از آغاز عملیات(حدود دو هفته) از گزند حملات هوایی مصون بماند. مطابق ابتکار عمل فوق، ابتدا سایت هاوک فاطمه دو اقدام به قفل راداری بر روی هواپیمای عراقی میکرد. به فاصله کوتاهی پس از آن، سایت هاوک فاطمه یک اقدام به قفل راداری بر روی همان هواپیما کرده و در همان
لحظه سایت هاوک فاطمه دو اقدام به شکستن
قفل راداری و ایجاد حالت استند بای راداری مینمود. موشک ضدراداری هواپیمای عراقی که به سمت سایت هاوک فاطمه دو شلیک شده بود، در میانه مسیر،هدف را گم میکرد. از سوی دیگر، سایت هاوک فاطمه یک اقدام به پرتاب موشک هاوک به سمت هواپیمای عراقی میکرد.
این در حالی است که در طول 14 روز اول
عملیات کربلای 5، هواپیماهای عراقی نتوانستندسایت هاوک فاطمه یک را شناسایی کنند و هیچ حمله هوایی علیه سایت هاوک فاطمه یک رخ
نداد. به این ترتیب سایت هاوک فاطمه یک درهمان مدت 14 روز تعداد 56 پرتاب موشک را در کارنامه افتخارات خود به ثبت رسانید

پدافند هوایی مستحکم به کار گرفته شده درعملیات کربلای 5 در برابر هواپیماهای عراقی،منجر به این شد که عراق با تشدید جنگ شهرها سعی در از بین بردن تمرکز نیروهای ایرانی، خصوصاً پدافندهوایی داشته باشد.چهارمین مقطع جنگ شهرها از تاریخ » در واقع نوزدهم دی 1365 و با شروع عملیات کربلا5 توسط رزمندگان اسلام و به دنبال آن بمباران مناطق صرفاً غیرنظامی و مسکونی شهرهای اصفهان، سوسنگرد و... توسط رژیم عراق آغاز. در تحلیل چرایی انجام چنین عمل « گردیدددمنشانه و به دور از آداب نظام یگری، گفته عراق اساساً از حمله به شهرها و » میشود که مناطق غیرنظامی دو هدف را دنبال م یکرد:

جبران شکست نظامی در جبه ههای نبرد وفشار روحی- روانی به مردم ایران و گسترش نارضایتی از ادامه جنگ در داخل کشور. لذا هرنوع آغاز مجدد حملات هوایی عراق به شهرهاو یا تشدید و گسترش آن نشا ندهنده وضعیت نظامی نامطلوب عراق در جبهه های نبرد وتلاش جهت بهبود آن تلقی میشد. چنان که
در گزارش خبری « گاردین » خبرنگار روزنامهخود میگوید:
میتوان گفت که حمله هوایی عراق به تهران، بدون شک منعکس کننده جدّی و حساس بودن موقعیت نیروهای عراق دراطراف بصره است.
خبرگزاری فرانس پرس نیزدر همین زمینه گزارش میدهد:
رژیم عراق که برای مهار کردن حمله ایران در چندکیلومتری بصره گرفتار دشوار یهای فراوان شده، تصمیم گرفت این شکست را با انجام حملات هوایی
. علیه شهرهای ایران جبران کنداستفاده از هواپیماهای میگ 25 و پرواز در ارتفاع بالا جهت بمباران شهرها نیز نشا ندهنده وحشت خلبانان عراقی از پدافندهوایی ایران بود.
در این خصوص ژنرال وفیق السامرایی، از مسئولان اسبق استخبارات عراق م یگوید:
علت بمباران از ارتفاع بالا آن بود که هواپیماها از تیررس جنگ افزارهای
پدافندهوایی ایران در امان باشند
البته پس از اینکه هواپیمای میگ 25 عراقی با همکاری مشترک پدافندهوایی ارتش و سپاه پاسداران بر فراز اصفهان 19 ساقط شد و تعداد زیادی ازسایر هواپیماهای مجهز و پیشرفته عراقی نیز برفراز آسمان شهرهای مختلف ایران، نظیر اراک،تهران، اصفهان، کرمانشاه، قم و... با همت سرفرازان پدافندی ایران اسلامی سرنگون شدند، ترفندحملات هوایی از ارتفاع بالا و حتی حملات هوایی با هواپیمای جنگی توسط نیروی هوایی عراقشکست خورده تلقی شد. متعاقب این شکست،عراقیها تصمیم به افزایش حملات موشکی گرفته تا تلفات هواپیماها بیش از این منجر به سرافکندگی شان نشود.
[color=blue]البته این بار نیزابتکار عمل کارکنان پدافندهوایی منجر به نابودی تعداد زیادی از موشکهای عراقی قبل از آسیب رساندن به مردم شد. با وجود اینکه ایران در زمان جنگ تحمیلی مجهز به سامانه پدافندهوایی ضدموشکی نبود، اماتجربه بالای کارکنان پدافندهوایی وا بتکارهای آنهادر بهره گیری از تجهیزات پدافندهوایی منجر به نابودی تعداد زیادی از موشکهای زمین به زمین عراقی شد. در این خصوص به توانمندی سامانه قدرتمند پدافندهوایی اسکای گارد می توان اشاره نمود. در مواردی مسئولان وقت کشور اقدام به بیان مشاهدات خود از توانمندی پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران کردند که سخنرانی امام جمعه وقت خارک و بیان مشاهده مورد اصابت قرار گرفتن موشک زمین به زمین عراقی توسط پدافندهوایی قهرمان ارتش در نماز جمعه، از جمله این موارد است[/color]
در طول مدت اجرای عملیات کربلای 5 تعدادزیادی از خلبانان هواگردهای عراقی (هواپیماوبالگرد) در پی مورد اصابت قرار گرفتن توسط پدافندهوایی ایران به هلاکت رسیده یا به اسارت درآمدند. برخی از هواگردهای ساقط شده برفراز آسمان شهرهای ایران و همچنین منطقه عملیاتی کربلای 5 با ذکر نوع هواگرد،درجه خلبان، تاریخ مورد اصابت قرار گرفتن،محل سقوط و وضعیت خلبان (کشته شده یا به اسارت درآمده) ذکر شده است.


همزمان با برپایی عملیات کربلای 5 و پس ازارائه چهره ای موفق و قدرتمند از پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران، هواپیماهای عراقی سعی در حمله هوایی به سایتها و مواضع پدافندهوایی ایران داشتند. اگرچه در اکثر موارد،حملات فوق با تلاش دلیرمردان پدافندهوایی ناموفق بود، اما در تعدادی از موارد معدود با
توجه به بمباران سایت هاوک فاطمه یک و سایر مواضع و سایتهای پدافند هوایی درروزهای مختلف عملیات کربلای 5، تعدادی از دلیرمردان پدافندهوایی به شهادت رسیده یا مجروح شدند. با توجه به اینکه رزمندگان ایرانی تلاش جهت انجام تکلیف را وظیفه خوددانسته و معتقد به این نکته مهّم هستند که چه پیروز شوند و چه به شهادت برسند، به تکلیف خود عمل کرده اند و خللی در اراده آنها پدید نمی آید، بلافاصله و بدون کمترینتعلل و باوجود شهادت تعدادی از همرزمان،
سایت یا موضع پدافندهوایی آماده رزم مجددمیشدند. این موضوع بدون شک از افتخارات پدافند هوایی است. نمون های دیگر از ای نگونه شهادت طلبی و عدم توجه به حیات مادی را در عملکرد دلیرمردان پدافندهوایی ایران اسلامی در سایت راداری سوباشی میتوا مشاهده کرد که بعدها به
حماسه عاشورایی دلیرمردان پدافندهوایی سایت سوباشی معروف شد

[size=9]منابع مقاله:* جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار (عملیات
نیروی زمینی در هشت سال دفاع مقدس)، سازمان
ایثارگران نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، چاپ
نهم، تهران، 1388
* م.ح.پ- جنگ شهرها و دفاع موشکی (بررسی
تحلیلی حوادث سیاسی، نظامی واجتماعی دوران
جنگ شهرها)- مرکز حفظ اسناد و نشر ارزش های
دفاع مقدس نیروی هوا فضای سپاه- چاپ اول-
تهران- تابستان 1390
* مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال
پدافند هوایی در » جنگ تحمیلی، تحت عنوان کتاب
گذرگاه هشت سال دفاع مقدس، جلد 6- تهیه و تنظیم
قرارگاه پدافندهوایی -« سرهنگ محمد اسکندرلو
خاتم الانبیاء(ص)آجا
* مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال
پدافندهوایی در » جنگ تحمیلی، تحت عنوان کتاب
گذرگاه هشت سال دفاع مقدس، جلد 7- تهیه و تنظیم
قرارگاه پدافندهوایی -« سرهنگ محمد اسکندرلو
خاتم الانبیاء(ص)آجا
نشریات
* مجله صف، شهریور 1390 ، شماره 369 ، ویژه نامه
قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا
* مجله صف، مهرماه 1389 ، شماره 359
مصاحبه و فایل صوتی و تصویری
* فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته حسین
صفری ابهری
* فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته فرامرز
روح افزا

- رضا جهانفر، مقاله حافظان آسمان، مجله صف،
مهرماه 1389 ، شماره 359 ، ص 72

- فاشا= فرماندهی اطلاعات شناسایی

-سماجا= ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی
ایران

- پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،
جلد 6، فصل 60 ، ص 195 و 200

- در عملیات کربلای 5 شهید ستاری شخصاً در
رادار بندر امام حضور یافته و بر امور پدافند هوایی
نظارت داشت

- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته فرامرز
روح افزا، جانشین سایت فاطمه یک در عملیات
کربلای 5
- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته حسین
صفری ابهری
-8[color=blue]چین سامانه پدافندهواییHQ2 از نوعHQ2 J دراختیارایران قرار داد[/color]

- در صورت بهره برداری از سامانه موصوف در
مناطق عملیاتی و با توجه به نیاز به ایجاد چالاکی
، بهره وری آن کاهش می یافت و در صورت عدم
چابک سازی خود سامانه به هدفی آسان برای
هواگردهای دشمن محسوب می شد.

- تعداد نفرات دوره دیده سامانه پدافندهوایی
محدود بود که در صورت آسیب دیدگی و HQ2
یا مجروح شدن هر کدام از آنها سامانه دچار وقفه
عملیاتی می شد. البته با تلاش دلیرمردان پدافندهوایی
ارتش و سپاه، آموزش نفرات جدید با جدیت پیگیری
و مشکل فوق رفع شد.
- فایل صوتى مصاحبه با سرهنگ بازنشسته فرامرز
روح افزا
- جنگ شهرها و دفاع موشکى (بررسى تحلیلى
حوادث سیاسى، نظامى و اجتماعى دوران جنگ
شهرها)، ص 162
- جنگ شهرها و دفاع موشکى (بررسى تحلیلى
حوادث سیاسى، نظامى و اجتماعى دوران جنگ
شهرها)، ص 164 و 165
- ویرانى دروازه شرقى- ص 166
- مقاله ثمره شیرین وحدت، رضا جهانفر، مجله
صف، شهریور 1390 ، شماره 369 ، ص 36 و 37
- مجله صف، مهرماه 1389 ، شماره 359 ، ص 69
- پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع
مقدس، جلد 7، صفحات 294 الی 298

- پس از چهارده روز از آغاز عملیات کربلاى 5
سایت فاطمه یک مورد بمباران هواپیماهاى عراقى
قرار گرفت. البته با تلاش دلیرمردان پدافندهوایى،
سایت فوق به سرعت بازسازى شده و به ادامه
مأموریت مشغول شد.