در اواسط دههء ۱۹۸۰، نیروی دریایی ایالات متحده، نیاز خود را جهت یک موشک پیشرفنهء هوا به هوای دوربرد جهت جایگزینی موشکهای AIM-۵۴ Phoenix (فونیکس) اعلام کرد. پروژهء ساخت موشک تحت نام AAAM که مخفف عبارت Advanced Air-to-Air Missile آغاز شد. این موشک قرار بود به میزان قابل توجهی سبکتر و کوچکتر از موشک فونیکس باشد، اما پیش بینی شده بود که دارای برد بیشتر و سرعت کمتری باشد که میزان آن ۳ ماخ اعلام شده بود.
جهت انجام این پروژه، برخی تکنولوژی های کلیدی نظیر استفاده از یک موتور رم جت به همراه موتور معمول موشکها، و همچنین هدایت پذیری راداری / حرارتی توسط «مرکز تست سلاح نیروی دریایی ایالات متحده» (NWC = U.S Naval Weapons Center) در China Lake به سال ۱۹۸۳ مورد ارزیابی قرار گرفتند. این ارزیابی ها، تحت برنامه ای به نام ACIMD یا Advanced Common Intercept Missile Demonstration انجام شدند.
تحت برنامهء ACIMD، اولین موشکهای آزمایشی طراحی و ساخته شدند، اما تا زمان لغو این پروژه، هیچگاه مورد آزمایش قرار نگرفتند. به سال ۱۹۸۷، دو تیم پیمانکار جهت تکمیل ارزیابی های نهایی AAAM برگزیده شدند؛ این شرکتها عبارتند بودند از :
۱) هیوز رایتئون
۲) جنرال داینامیکس وستینگهاوس
موشک AAAM ساخت هیوز رایتئون، بر پایهء طراح ACIMD بود، و از یک سیستم راکت هیبریدی با سوخت جامد به عنوان موتور بهره می برد که به این موشک، امکان دست یابی به سرعتهای بالاتر به هنگام رسیدن به حداکثر بردش را می بخشید.
سامانهء هدایت این موشک بر پایهء هدایت اینرسیایی بود که در میانهء راه با فرمانهای رادار تامکت، اصلاح مسیر می کرد؛ (شبیه به سیستم هدایت پذیری موشک AIM-۱۲۰ آمرام) همچنین جهت هدفیابی نهایی، از سیستم دوگانهء هدفیابی راداری و حرارتی بهره می برد.
تیم طراحی جنرال داینامیکس وستینگهاوس، یک طرح کوچکتر ولی بسیار قابل توجه را پیشنهاد کردند. موشک طراحی این تیم از پیشرانه چندضربهای (multiple-pulse) با سوخت جامد بهره میبرد. سامانهء هدایت پذیری این موشک بر پایهء یک سیستم اینرسیایی به همراه یک هدفیاب نیمه فعال راداری بسیار پیشرفته برای پیمودن مسیر تا نیمهء راه و از یک سنسور الکترواپتیکالی جهت هدفیابی مستقل از میانه تا انتهای مسیر بهره میبرد. همچنین یک سیستم ثانویه و پشتیبان جستجوکنندهء حرارت نیز پیشبینی شده بود تا عمل هدفیابی را به هنگامی که جستجوگر الکترواپتیکالی از یافتن هدف ناکام شود، به انجام برساند.
تامکت شلیک کنندهء این موشک، از یک غلاف هدفیاب بهره میبرد که مجهز به یک رادار جلونگر و عقب نگر بود که بدین جهت به هواپیما این امکان را میداد که بدون نیاز به پرواز به سمت هدف، آن را مورد شناسایی قرار دهد.
در اواخر دههء ۱۹۸۰، مقرر شد از موشک AAAM بر ضد هواپیماهای ساخت شوروی Tu-۲۲M Backfire و Tu-۱۶۰ Blackjack که بمب‌افکن‌های دوربرد و مافوقصوت به شمار میرفتند، استفاده شود. با این حال، پس از پایان دوران جنگ سرد، برنامهء ساخت این موشک به سال ۱۹۹۲ قبل از آنکه طرح و نقشهای برای تولید انبوه در نظر گرفته شود، برای همیشه کنار گذاشته شد.
اندک زمانی قبل از لغو ساخت این موشک، طرح رسمی ساخته شده به نام YAIM-۱۵۲A جهت ساخت موشک درنظر گرفته شده طبق برنامهء AAAM اختصاص یافت. قبل از خاتمه یافتن طرح AAAM، نیروی دریایی ایالات متحده، نگاه مثبت خود را به نوع دوربرد موشک هوا به هوای AIM-۱۲۰ AMRAAM (شاید موشک AIM-۱۲۰C-۷) جهت جایگزینی موشکهای AIM-۵۴ Phoenix ابراز داشت. موشکهای دوربرد آمرام ویژهء نیروی دریایی، قرار است پس از به موزه فرستاده شدن جنگنده‌های موفق اف۱۴ تامکت، از سال ۲۰۰۷ وارد سازمان خدمت در این نیرو شوند.
هر فروند هواپیمای اف-۱۴ می‌تواند ۶ فروند موشک فونیکس حمل کند که چهار تای آن در زیر بدنه و دو تای آن در زیر بال‌ها استقرار می‌یابد (هرچند به دلیل وزن بالای این موشک معمولاً ۲ موشک ایم-۵۴ در کنار ۲ موشک ایم-۷ اسپارو و ۳ ایم۹ سایدوایندر بر روی اف-۱۴ نصب میشد). این موشک با برد مفیدی برابر با ۱۵۰ کیلومتر تنها موشک هوابه هوای دوربرد مورد استفاده آمریکا و نخستین سیستم موشکی در جهان بود که توانایی هدایت همزمان موشکها علیه چند هدف را داشت. این موشک در سال ۲۰۰۴ از خدمت نظامی در ارتش آمریکا خارج شد و دو سال بعد فعالیت جنگنده‌های اف-۱۴ تنها جنگنده‌ای که توانایی شلیک این موشک را داشت هم در آمریکا به پایان رسید. به این ترتیب اکنون ایران تنها کاربر جنگنده اف-۱۴ و موشک فینیکس است. موشکهای فینیکس با موشک کوتاه‌بردتر ایم-۱۲۰ آمرام در هواپیماهای اف/آ-۱۸ هورنت و اف/آ-۱۸ سوپرهورنت در نیروی دریایی آمریکا جایگزین شده‌اند.
فینیکس در اصل برای دفاع از ناوگان‌های جنگی نیروی دریایی در مقابل حمله انبوه بمب‌افکن‌های پرسرعت و موشکهای ضدکشتی ساخته شده بود، تهدیدی که با پایان جنگ سرد از میان رفت. پیچیدگی و هزینه بالای استفاده و تعمیر این موشک، کهنگی سیستم الکترونیکی آن و عمر بالای موشکها از دیگر دلایل خروج این سیستم از ارتش آمریکا بود.
طراحی این موشک در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی برای استفاده در بمب‌افکن‌های جنرال داینمیکس اف-۱۱۱ آغاز شد و در سال ۱۹۷۴ به همراه جنگنده اف-۱۴ وارد نیروی دریایی آمریکا شد. این موشک مشخصا برای شلیک به اهداف از راه دور طراحی شده است و در جنگ‌های نزدیک هوا به هوا کاربردی ندارد.
۴۲۴ موشک فینیکس در قراردادی به ارزش حدود ۱۵۰ میلیون دلار در سال ۱۹۷۴ از جانب ایران به آمریکا سفارش داده شد که ٢٨٥ فروند از آن به نیروی هوایی شاهنشاهی تحویل داده شد.
از اواسط جنگ خلبانان جنگنده های اف-١٤ تامکت ایرانی دستور اکید مبنی بر عدم استفاده از موشک ایم-٥٤ " فونیکس " تا زمانی که تهدید صد در صد خطرناک محسوب نشود ، داشتند .
این مقوله به دو دلیل بود ، اول اینکه ایران به شدت با کمبود باتری های عملیاتی این موشک روبرو بود و دوم اینکه فونیکس موشکی بسیار بسیار گرانقیمت بود تا جایی که قیمت ان برابر با برخی از مدلهای میگ و سوخو نیروی هوایی عراق بود و استفاده ان تنها هنگامی معنا میداد که جنگنده دشمن در صورت عدم سرنگونی تهدیدی برای خود اف-١٤ و یا هدف های حیاتی زمینی و یا دریایی باشد . قیمت هر تیر موشک فونیکس در سال ١٩٧٣ میلادی ، ٤٧٧١٣١ دلار امریکا بود !
در حالی که قیمت میگ-٢١ های دست دوم نیروی هوایی عراق حداکثر نیم میلیون دلار بود !
البته این میگ-٢١ در صورت حمله زمینی میتوانست صدمات مالی بسیار بیشتر از قیمت یک فونیکس به ایران وارد کند برای همین هنگامی که جنگنده عراقی با قفل راداری تامکت ، ماموریت خود را کنسل نمیکرد و ادامه میداد ، تامکت مجبور به هدر دادن یک تیر فونیکس و یا درگیری تن به تن در اواخر جنگ میشد .
● خصوصیات
▪ هیوز رایتئون
▪ عملکرد: موشک هوا به هوای دوربرد
▪ سازنده: هیوز رایتئون
▪ کشور سازنده: ایالات متحده امریکا
▪ پیشرانه: multiple-pulse solid-propellant rocket
▪ طول: ۳.۶۶ متر
▪ قطر: ۲۳ سانتی متر
▪ وزن: ~۳۰۰ کیلوگرم
▪ برد: +۱۸۰ کیلومتر
▪ سر جنگی: ۱۴-۲۶ کیلوگرم ترکشی
▪ موشک های مشابه: AIM-۱۲۰ AMRAAM/AIM-۵۴ Phoenix
● خصوصیات
▪ جنرال داینامیکس وستینگهاوس
▪ سازنده: جنرال داینامیکس وستینگهاوس
▪ پیشرانه: integral rocket/ramjet engine
▪ طول: ۳.۶۶ متر
▪ قطر: ۱۴ سانتی متر
▪ وزن: ۱۷۲ کیلوگرم
▪ برد: +۱۸۰ کیلومتر
▪ سر جنگی: ۱۴-۲۶ کیلوگرم ترکشی
