برتری هوایی رمز موفقیت یک عملیات نظامی است. در دوره بعد از جنگ جهانی دوم نیروی هوایی در نبردهای خاورمیانه به یک عنصر اساسی در دستیابی به پیروزی بدل شد.
یکی از کشورهایی که در این زمینه صاحب سبک شده و به نیروی هوایی عراق در نبردهوایی جنگ ۸ ساله کمک های حیاتی می رساند مصر بود. تجربیات رزمی خلبانان مصری در نبرد با فانتوم های اسرائیلی گنجینه گرانبهایی بود که برای نیروی هوایی عراق اهمیت بسزایی داشت. دانش گرانقدر مصر در نبرد با جنگنده فانتوم ناشی از سه سال درگیری پیوسته هوایی با برترین خلبانان اسرائیلی در جنگ فرسایشی (۱۹۶۷-۱۹۷۰) و نبرد بزرگ المنصوره (۱۹۷۳) بود که خلبانان مصری را به پختگی رزمی بالایی رسانده بود.
مصر مانند عراق نیروی هوایی اش را با کمک اتحاد شوروی مسلح کرده بود و ستون فقرات اسکادران های خود را با جنگنده میگ ۲۱ فیشبد سازمان داده بود.
شکست نیروی هوایی مصر در روز اول جنگ شش روزه تقریبا کار جبهه عربی را در همان روز اول مختومه کرد. عملیات فوکوس آنچنان قاطعانه اجرا شد که فرصتی برای عکس العمل جبهه عربی باقی نگذاشت.
صلح ژوئن به معنای پایان جنگ نبود از روز اول جولای ۱۹۶۷ سلسله نبردهای پراکنده و محدود در زمین و هوا و دریا بین دو طرف آغاز گشت که...به جنگ فرسایشی معروف شد. باقی مانده ناوگان میگ های مصری با پرواز بر فراز سینای اشغالی به مواضع مرزی اسرائیل که اینک به کانال سوئز رسیده بود یورش می‌بردند. در نقطه مقابل نیروی هوایی اسرائیل با تصرف دو پایگاه هوایی مصر در سینا (بئر الجفیجا و راس الناصریه) و استقرار اسکادران های میراژ ۳ به حملات مصر پاسخ میداد.
ناوگان هوایی خرد شده مصر اینک ضعیف بود. خلبانان اسرائیلی بعد از حمله فوکوس اعتماد به نفس خوبی پیدا کرده بودند به گونه ای که در ۱۷ ژوئن ۱۹۶۹ سه میراژ اسرائیلی دیوار صوتی را بر فراز قاهره شکستند و در همان ماه ۱۰ فروند...میگ مصری را سرنگون کردند. در دسامبر ۱۹۶۹ نیز طی عملیات روستر ۵۳ کماندوهای اسرائیلی با حمله به منطقه خلیج راس العرب رادار P12 مصر را به همراه تمام پرسنلش ربوده و گریختند. واضح بود که ارتش مصر نیاز به بازسازی دارد.
در ۱۹۶۷ شوروی پا جلو گذاشت. آنها ابتدا سامانه های پدافندی سام ۳ را به مصر دادند و با فروش ۷۰ فروند میگ ۲۱ و تعدادی محدود میگ ۱۷ و سوخو ۷ کوشیدند بخشی از نیروی هوایی ویران شده مصر را ترمیم کنند. همچنین شوروی از ۱۹۶۹ یک هنگ هوایی میگ ۲۱ با خلبانان روس را به مصر ارسال کرد. خلبانان زبده روسی در اخرین ماه های نبرد فرسایشی تا حدود زیادی جنگنده های اسرائیلی را به چالش کشیده و در چند نوبت به تله کشاندند.ولی با ورود شوروی به میدان در آخرین ماه های جنگ فرسایشی و اجرای عملیات ریمون ۲۰ با به دام افتادن خلبانان روس در تله، مصریها متوجه شدند که حتی شوروی ها نیز حریف اسرائیلی ها نیستند.
مصر با مرگ جمال عبدالناصر و تغییر راهبرد انور سادات بالاخره کوتاه آمد و نبرد فرسایشی در اگوست ۱۹۷۰ کم کم به پایان رسید. ازسوی دیگر دوره طلایی همکاری نظامی اسرائیل و فرانسه به دلیل اختلافات دو طرف بر سر حمله کماندوهای اسرائیلی به فرودگاه بیروت و فشار اعراب بر فرانسه به پایان راه رسیده بود.
جسارت و اعتماد به نفس ارتش اسرائیل به حدی زیاد شده بود که کماندوهای اسرائیلی پس از ورود به فرودگاه و تخریب ۱۳ هواپیمای مسافری وارد کافه فرودگاه شده قهوه سفارش داده و سپس رفته بودند. در ۱۹۶۷ نیروی هوایی اسرائیل در جنگ شش روزه با استفاده از بمب های جدید ضد باند تمام باندهای پروازی مصریها را از کار انداخته بود پروژه این تسلیحات جدید در کنار دریافت میراژ ۵ از جمله همکاری دو طرف قبل از جنگ شش روزه بود. اسراییل با خروج فرانسه از همکاری های مشترک، پروژه جنگنده خود را با نام کفیر ادامه داد هر چند که با فشار ایالات متحده فرانسه از ۱۹۶۹ به صورت محرمانه برخی از قطعات میراژ ۵ را برای اسرائیل ارسال کرد. اما تل آویو با سرعت به دنبال خرید جنگنده جدید بود.
در ۱۹۶۸ دولت اسرائیل بالاخره با آمریکا به توافق رسید .ایالات متحده در همان سال فروش جنگنده اف ۴ را به اسرائیل همزمان با ایران آغاز کرد. و در نوبت اول ۴۴ فروند تحویل تل آویو شد. ورود فانتوم به بدنه ناوگان اسرائیل توازن قوا را در برابر مصر به نحو آشکاری به سود اسرائیل افزایش می داد. میگ ۲۱ های مصری در برابر فانتوم های اسرائیلی از تکنولوژی پایین تری برخوردار بودند. اما برای فرماندهان نیروی هوایی مصر ضربه فوکوس و نبرد فرسایشی درس های مهمی در برداشت.
اولین درس مهم توجه به حفاظت اطلاعات نظامی بود. اطلاعات پایگاه های هوایی مصر به قدری در دسترس اسرائیل بود که آنها حتی میدانستند که مصریها به دلیل نداشتن شیلتر جنگنده ها را در فضای باز نگهداری میکنند و حتی ردیف پارک این جنگنده ها به چه شکلی است.
دومین درس مهم اهمیت پدافند هوایی بود. پدافند مصر در روز ۵ ژوئن ۱۹۶۷ در یک اقدام حیرت انگیز رادار سامانه های پدافندی خود را خاموش کرده بود. علت این اقدام عجیب آن بود که سپهبد عبدالحکیم عامر در حال بررسی وضعیت گسترش جبهه زمینی مصر در سینا به صورت مداوم در حال پرواز بود و مقامات پدافند نگران بودند هواپیمای وی توسط افسران ناراضی و یا عوامل خرابکار مورد حمله قرار گیرد. خلبانان اسرائیلی با پرواز در مسیر حرکت هواپیمای عامر به ایمن ترین شیوه ممکن از خطوط مصر گذشتند.
سومین درس مهم اهمیت اصل غافلگیری و حفظ آمادگی برای پاسخ متقابل بود. میراژهای اسرائیلی در موج اول حمله فوکوس(غافلگیری ۱۰۰ درصدی) با بمب‌های ضدباند به شکلی پایگاه های مصر را از کار انداختند که امکان پاسخ متقابل از خلبانان مصر سلب شود.
چهارمین درس نیز اهمیت سرعت عمل بود.در حمله فوکوس اسرائیل از ۱۰۰ درصد جنگنده های خود برای ۳ موج حمله استفاده کرده بود. واحدهای پشتیبانی سوخت..و مهمات و گردان های نگهداری پایگاه های هوایی اسرائیل زمان اتلاف بین فاصله سوخت گیری، تسلیح و پرواز دوباره جنگنده ها برای موج دوم و سوم را در هر دور از فرود جنگنده ها به رکورد هفت دقیقه و ۳۰ ثانیه کاهش داده بودند. تنها خلبان ماهر و جنگنده مجهز کافی نیست. مهارت عناصر پشتیبانی رزمی فاکتور تعیین کننده ای است.
تفاوت مهم اکتبر ۱۹۷۳ با ژوئن ۱۹۶۷ در اصل غافلگیری بود. هر چقدر ارتش اسرائیل در ژوئن غافلگیرانه عمل کرد در اکتبر غافلگیر شد و اگر عملیات زیرکانه شارون ،خط کمک هوایی آمریکا و برخی اشتباهات ژنرال های مصری نبود ،جنگ اکتبر ممکن بود آخرین زور آزمایی اسرائیل باشد.
با پایان جنگ فرسایشی تحولات نیروی هوایی مصر تحت مدیریت ژنرال حسنی مبارک آغاز شد او که در دهه ۵۰ برای تکمیل آموزشهای خلبانی به اتحاد شوروی اعزام شده بود دانش خوبی در خصوص شیوه های مناسب. نبردهای هوایی داشت و شروع به آنالیز نیروی هوایی اسرائیل کرد.
فرماندهان نیروی هوایی مصر در نبرد فرسایشی دریافتند که تاکتیک حملات هوایی اسرائیل ثابت است. نخست تهاجم چند دسته پروازی با هدف انحراف رهگیرهای مصری از هدف اصلی ، دوم حملات زمینی با هدف تحریک پدافند هوایی و سپس تهاجم اصلی به هدف. باید از تله ایذایی موج اول تهاجم گریخت و با تمام قوا به موج اصلی حمله تاخت. تشخیص اینکار وظیفه پدافند بود.
مورد بعدی تغییر سطح آموزش خلبانان مصری بود. مهارت اکثر آنها با جنگنده میگ ۲۱ حملات هوا به زمین..به اهداف ثابت بود. برای نبرد با فانتوم ها تقویت توانایی رهگیری و نبرد هوایی و توان مانورپذیر و استفاده از موشک های هوا به هوا بسیار مهم تر بود. در ششم اکتبر ۱۹۷۳ مصر تهاجم برق آسای خود را با ایجاد شکاف در دیوار بارلو و با غافلگیری کامل(درس اول و دوم) آغاز کرد.
پدافند های مصر این بار بدون غافلگیری در همان هفته اول قریب به ۸۰ تا ۹۰ فروند جنگنده اسرائیلی را ساقط کردند. نیروی هوایی اسرائیل این بار نه تنها غافلگیری را از دست داد که به سد محکم پدافند مصر خورد.(درس سوم) با ارسال فوری موشک های ضدرادار و غلاف های جنگ..الکترونیک از آمریکا مشکل پدافند مصر با تلفاتی سنگین برای اسرائیل برطرف شد .اما سورپرایز اصلی در ۱۴ اکتبر منتظر فانتوم های اسرائیلی بود.
اصلی ترین محل برخاست جنگنده های مصری پایگاه هوایی المنصوره در استان دهقلیه بود که در پیوند عملیاتی با دو پایگاه صالحیه و تنتا دست به تهاجم میزدند در ۱۳ اکتبر سرفرماندهی اسرائیل تصمیم گرفت در یک تهاجم سراسری ابتدا المنصوره و سپس تنتا و صالحیه را همانند نبرد فوکوس منهدم کند به خصوص که این بار به جای میراژ ۳ از فانتوم های مجهز بهره می برد. منتهی حسنی مبارک برای حمله آمادگی کامل داشت.
خلبانان مصری با آگاهی از تاکتیک دشمن به دستور او وظیفه داشتند در صورت شناسایی جنگنده های دشمن از درگیری با آنها خودداری کنند تا دستور نهایی صادر شود. علت این اقدام آن بود که میگ های مصری اسیر تله ایذایی نشوند و مستقیما به دسته اصلی تهاجم یورش ببرند. مبارک که میدانست میگ ۲۱ در برابر فانتوم ضعیف است تصمیم گرفت با کمیت بر کیفیت غلبه کند. خصوصا که تعداد فانتوم های اسرائیل برای تکرار یک تهاجم بزرگ محدود بود. صبح روز ۱۴ اکتبر ۴ دسته پروازی از جنگنده اف ۴ و اسکای هاوک اسرائیلی با گذاشتن از شمال مصر و از فراز مدیترانه به سمت استان دهقلیه پرواز کردند.
با کشف اولین گروه ۲۰ فروندی از فانتوم ها توسط رادارهای دلتای نیل از سمت کرانه ساحلی، تعداد ۱۶ فروند میگ ۲۱ وینگ هوایی ۱۰۴ برای دفاع از پایگاه المنصوره به هوا برخاستند. اما طبق دستور حسنی مبارک وارد درگیری نشدند...مبارک مطمئن بود که دسته اول طعمه هستند و دسته های بعدی در راهند.
فانتوم های اسرائیلی با رهگیری راداری میگ ها در حوالی المنصوره مشکوک شده و به دستور فرماندهان خود به سمت دریا برگشتند. این حرکت ظن مبارک را تقویت کرد. وقتی در ساعت ۳:۳۰ ظهر رادار دفاع هوایی مصر حرکت ۶۰ فروند جنگنده دشمن به سمت پورت سعید را گزارش کرد مبارک دیگر مطمئن شد که شکارچیان اصلی را کشف کرده . ۲۱ فروند میگ قبلی با حمایت دو دسته ۸ فروندی از المنصوره و یک دسته ۸ فروندی از تنتا دستور حمله را دریافت کردند به زودی ۸ فروند میگ ۲۱ دیگر از ابوحامد و یک دسته دیگر از انشاس برخاستند. تا گروه شکار مصری با ۶۵ فروند میگ ۲۱ به ۱۶۲ فروند جنگنده اسرائیلی یورش ببرند.
اولین درگیری با پیروزی میگ ها همراه بود و موج اول فانتوم ها با ۷ فروند تلفات به سمت شرق برگشت در حالیکه..گروه سوم فانتوم ها با ۶۰ فروند دیگر مورد حمله موج دوم میگ های برخاسته از ابوحامد و انشاس قرار گرفت. فانتوم ها به ناچار بمب های سنگین خود را رها کردند تا وارد درگیری با میگ ها شوند. نقشه مبارک جواب داده بود.
۵۳ دقیقه نبرد باورنکردنی بر فراز اسمان به یکی از بزرگترین جنگ های هوایی بعد از جنگ جهانی دوم بدل شد.
در حدود ساعت ۴:۰۸ لیدر سومین دسته فانتوم ها با مشاهده وضعیت به سمت دریا عقب نشینی کرد و زمانیکه گروه ۲۰ فروندی میگ ها برای سوخت گیری به زمین نشستند جنگ به پایان رسیده بود. تعداد ۱۷ فروند فانتوم اسرائیلی توسط میگ ها سرنگون شد. دو فروند با اتمام سوخت سقوط کردند. مصر ۳ جنگنده در اسمان از دست داد و ۲ جنگنده بر اثر اتمام سوخت سقوط کردند. سرفرماندهی اسرائیل اسیر بازی غرور نشد و با درک گرفتار شدن در تله مصریها سریعا دستور عقب نشینی داد اگر نبرد ۳۰ دقیقه بیشتر ادامه پیدا میکرد تلفاتذفانتوم ها احتمالا دو برابر میشد. از حمله عظیم ۱۶۲ فروندی اسرائیل آسیبی به پایگاه المنصوره وارد نشد و تمام موج های تهاجم اسرائیل ناچار به عقب نشینی شدند.
پیروزی المنصوره روحیه خلبانان مصر را پس از شش سال ناکامی احیا کرد و اسراییل نیز متوجه شد که...درگیری مداوم با مصر سبب ورزیده شدن خلبانان عرب شده. بسیاری از خلبانان جوان این نبرد بعدها در نیروی هوایی مصر به مدارج بالایی رسیدند که ارتشبد مدحت عرفا، سپهبد احمد ناصر و سپهبد نصر موسی از این جمله اند. برخی از این خلبانان و افسران تحت آموزش آنها در دهه بعد به عراق اعزام شدند تا در جنگ با ایران به نیروی هوایی عراق کمک کنند.
حسنی مبارک فرمانده نیروی هوایی به قهرمان ملی مصر بدل شد و پس از جنگ به معاونت ریاست جمهوری رسید او با ترور انور سادات توسط خالد اسلامبولی رییس جمهور شد و تا زمان انقلاب مردمی در قدرت بود.
در تقویم ملی مصر نیز روز ۱۴ اکتبر به عنوان روز نیروی هوایی ثبت شد. زمانیکه افسران و خلبانان نیروی هوایی مصر نام خود را به عنوان فاتح یکی از بزرگترین نبردهای هوایی تاریخ ثبت کردند.
منابع:
جنگ اکتبر ۱۹۷۳ نوشته سعدالدین شاذلی
ماهنامه تخصصی جنگ افزار فصل ۷۸ ؛ فصل نبرد المنصوره
تحلیلی بر جنگ های فرسایشی مصر و اسرائیل از تارنمای
