خستین افسر پدافند به عنوان وابسته نظامی خارج از کشور:
در سال 1319 سروان تقی ریاحی فرمانده آتشبار دوم هنگ ضدهوایی تیپ مستقل مکانیزه نخستین افسری بود که به عنوان معاون وابسته نظامی ایران به سوئد اعزام شد. اعزام یک افسر هنگ ضدهوایی به این مأموریت بیانگر دو واقعیت زیر است:
اولاً، افسران هنگ ضدهوایی آموزش‌ها و توانایی‌های لازم را داشته و ثانیاً، چون جنگافزارهای ضدهوایی از سوئد خریداری میشدند، لذا از وجود افسران این رسته استفاده گردیده‌است، به عبارت دیگر، این رسته اهمیت واقعی خود را یافته است.
پیشرفت آموزش به تدریج و بطوری چشمگیر رونق پیدا کرد، که فرمانده هنگ ضد هوایی تهران و فرمانده آتشبارهای 1 و 3 و 4 آن برابر حکم عمومی شماره 1312 ماده ( 2 ) ارتش، در تاریخ 29 مهر ماه 1319 به علت جدیت در آموزش هر کدام به دریافت یک قطعه نشان افتخار نایل گردیدند.
جالب توجه اینکه، کفیل آتشبار 3، ستوانیکم نصرت ا... خلیل ناجی حدود بیست سال بعد با درجه سرتیپی "تیپ هفتادم مستقل دفاع هوایی" را برای نخستین بار در نیروی هوایی تشکیل‌داد و بعدها با درجه سرلشگری بازنشسته گردید.
تشکیل گردان مستقل مسلسل ضدهوایی در تیپ مستقل مکانیزه که در ششم آذر ماه 1319 صورت گرفت، به این یگان صورت عملیاتی‌تری بخشید. البته تشکیل گردان یاد شده به علت خرید مسلسل‌های 15 میلیمتری ضدهوایی برنو بود.
نخستین اعلامیه دفاع غیرعامل در ایران:
نمونه‌ای از این تلاش که در روزنامه اطلاعات مورخ چهارشنبه پنجم شهریور ماه 1320 بصورت آگهی برای حفاظت در مقابل بمباران هوایی درج شده بود، بشرح زیر می‌باشد:
در تعقیب تذکرات سابق به عموم اهالی اعلان میگردد، آگهی خطر هوایی در شب بوسیله خاموش شدن چراغهای برق و در روز بوسیله سوت داده‌می‌شود. به این ترتیب که مدت پنج دقیقه دو سوت با صدای کشیده "متوالی" زده می‌شود. هنگامی که خطر هوایی آگهی می‌شود، اهالی باید دستور زیر را به‌دقت رعایت نمایند. تخلف‌کنندگان از این دستور به شدت تعقیب خواهندشد.
الف - کسانی که در خانه هستند از خانه بیرون نیامده، در زیرزمین یا پناهگاه ویا مانند آن بمانند.
ب - اگر در کوچه یا خیابان هستند، دور یکدیگر جمع نشوند و هر کدام خود را با سرعت و با خونسردی به خانه برسانند.
پ - کلیه وسایط نقلیه باید فوراً به طرف راست جاده یا خیابان رفته، توقف نمایند. اگر شب باشد، چراغهای خود را خاموش نموده و مسافرین را باید به پناهگاه یا محل سرپوشیده هدایت نمایند.
ت - اهالی باید فوراً تمام چراغها را خواه چراغ برق و خواه چراغ نفتی و حتی اتاقک‌های کوره‌ها را خاموش کنند، بطوری که کمترین نوری دیده نشود.
ث - در هر خانه یکی از اتاقها را با پرده سیاه یا پارچه ضخیم بپوشانند که اگر هنگام شب موقع آگهی خطر هوایی اهل خانه محتاج به نور شدند، در آن اتاق چراغ روشن کنند و پرده‌های سیاه را جلو پنجره‌ها بکشند تا روشنایی به هیچ وجه از بیرون معلوم نباشد.
ج - کسانی که در مغازه‌ها و بنگاه‌ها هستند، تا پایان آگهی خطر در همانجا باید بمانند.چ - اگر آتش‌سوزی رخ داد، فوراً آن را با تلفن 8887 - 8888 به اداره آتش‌نشانی اطلاع دهید.
ح - اگر بمبی در نزدیکی کسی فرود آمد، فوراً روی زمین به سینه دراز بکشید و پس از ترکیدن بمب فوراً از زمین بلند شده، از آن محل دور شوید، پس از آن لباس خود را کنده، دست و صورت خود را با دستمال پاک‌کنید.
خ - رانندگان باید خودروی خود را به سمت راست هدایت نموده و متوقف شوند و چراغهای خودرو را خاموش نمایند.
د - آگهی رفع خطر هوایی در شب بوسیله روشن شدن چراغ برق و در روز بوسیله سوت داده می‌شود، به این ترتیب که چند سوت مکرر و کوتاه به مدت سه دقیقه کشیده می‌شود.
ذ - در هر خانه یک بیل پهن و یک کلنگ باید باشد، که در موقع رفتن به زیر زمینها همراه خود برده، تا اگر آوار جلو درب زیرزمین را سد کرد، راه را باز نمایند. همچنین تعدادی لوازم زخم‌بندی ( چند نوار زخم‌بندی تعدادی هیدروفیل، مقداری الکل و تنتور ید و چند تکه تخته نازک کوتاه و تمیز و پهن ) و مقداری شن و ماسه برای خاموش‌کردن آتش باید در هر خانه باشد.
نخستین توپخانه ضدهوایی ارتش:
در تاریخ 18 مهر 1335 دو گردان ضدهوایی برگشتی از نیروی هوایی با فرماندهی و ستاد مربوطه از سازمان سپاه یکم مرکز منتزع و با اضافه شدن یک گردان نظیر آن دو گردان بنام توپخانه ضدهوایی ارتش نامیده شدند و تعداد زیادی افسر به این یگان جدیدالتأسیس منتقل گردیدند. در تاریخ 23 دیماه 1336 تعدادی از افسران هوایی جهت طی دوره آموزشی رادار به انگلستان اعزام گردیدند.
در سال 1336 یگانهای مسلسل ضدهوایی نیروی زمینی با یگانهای ضدهوایی ( در حد ارتفاع کم ) تقویت گردیدند. در ششم بهمن 1336 توپخانه ضدهوایی ارتش به تیپ توپخانه ضدهوایی تبدیل گردیده‌است.
الف - تیپ مستقل توپخانه ضدهوایی:
در راستای تشکیل یگانهای ضدهوایی در سپاه‌های یکم، سوم و چهارم تعداد زیادی کارکنان به ترکیب سازمانی این سپاه‌ها منتقل و به تیپ توپخانه ضدهوایی مأمور شده‌اند و از شهریور 1335 تا اواخر 1337 بدین منوال بوده‌است. از خرداد 1337 تیپ توپخانه ضدهوایی در نیروی زمینی به تیپ مستقل توپخانه ضدهوایی تغییر نام داده‌است.
ب - اولین آموزشگاه توپخانه ضدهوایی:
در سالهای 1336 و 1337 آموزشگاه توپخانه ضدهوایی در نیروی زمینی و کمیته ضدهوایی در مرکز توپخانه اصفهان وجود داشته است.
حکم عمومی قشونی نمره 1825 بیانگر این است که در تاریخ 16 اسفند 1312 دو نفر صاحب منصبان مفصلت‌الاسلامی تیپ مستقل توپخانه صحرایی به آتشبارهای ضدطیاره منتقل و به مشاغل مصرحه زیر منصوب شدند:
(1) - نایب دوم احمدخان نهضتی صاحب منصب مأمور اکتشاف و ارتباط و دفتر آتشبار 1 فوج نمره1 کفیل فرماندهی دسته 2 آتشبار 1 ضدطیاره.
(2) - نایب دوم رحیم‌خان شیخ علیخانی، صاحب منصب مأمور اکتشاف و ارتباط و دفتر آتشبار 2 فوج نمره 2 کفیل فرماندهی دسته 2 آتشبار 2 ضدطیاره.
پ - اعزام به آلمان جهت طی دوره ضدهوایی:
در تاریخ 7 اردیبهشت ماه 1314 تعدادی محصل جهت طی دوره ضدطیاره به آلمان اعزام گردیدند.
ت - خرید جنگافزارهای ضدهوایی خارج از کشور:
حکم عمومی قشونی نمره 2479 ماده 10 نشانگر این است که در سالهای 1314 و 1315 جنگافزارهای مورد نیاز این آتشبارها از خارج خریداری و تهیه گردیده‌است. همچنین به منظور تکمیل کادر سازمانی این یگانها کارکنان را از سایر سازمانهای نظامی منتقل و به آنها اختصاص داده‌اند.
ث - تشکیل تخستین یگان بعد از یگان تهران:
نخستین یگانی که بعد از یگانهای تهران تشکیل گردید، آتشبار ضدطیاره در لشگر نمره 6 خوزستان بوده که مراتب در 19/12/1315 در حکم عمومی 2596 درج گردید. یگان بعدی آتشبار ضدطیاره لشگر نمره 4 شمال‌غرب است.
ج - افسران پدافند دوره دیده خارج از کشور:
در مورخه 1/1/1316 تعدادی از افسران آموزش دیده خارج از کشور وارد ایران شدند و از تاریخ 17/4/1316 به آتشبارهای ضدطیاره منتقل و مشغول خدمت شده‌اند.
در حکم شماره 2624 ارتش عنوان شده که از 15/2/1316 باید به جای " آتشبارهای ضدطیاره "، اصطلاح " آتشبارهای ضدهواپیما " را بکار برند و آتشبار ضدهواپیمای لشگر نمره 9 در تابستان 1316 در حکم عمومی ارتش 2628 درج گردیده‌است.
در جهت تکمیل و تقویت آتشبارهای ضدهوایی در مورخه 1/7/1316 آتشبار چهارم در یگان آتشبارهای ضدهوایی تهران تشکیل‌گردیده‌است.
چ - اعزام جمعی از افسران توپخانه ضدهوایی به آمریکا:
در دی ماه 1336 جمعی از افسران جمعی توپخانه ضدهوایی ارتش با نام جدید تیپ مستقل توپخانه ضدهوایی برای تحصیل به آمریکا اعزام گردیدند.
ح - اولین آموزشگاه رادار:
در سال 1337 آموزشگاه رادار در دوشان تپه فرماندهی آموزشهای هوایی تأسیس و افسرانی که قبل از تاریخ جهت فراگیری تخصصی‌های فنی و عملیاتی رادار به انگلستان اعزام شده بودند، به آموزش کارکنان جدیدالاستخدام پرداختند.
خ - تشکیل تیپ آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی:
جهت تأسیس یگان دفاع هوایی در شهریور 1338 تیپ آموزش و پشتیبانی دفاع هوایی تشکیل و نسبت به اجرای برنامه سریع آموزشی ادامه داد.
د - اولین تجهیزات ضدهوایی در فرماندهی دفاع هوایی:
در سال 1345 فرماندهی دفاع هوایی برای نخستین بار به موشکهای زمین به هوای سی کت‌و تایگرکت انگلیسی و توپهای ضدهوایی 23 میلیمتری روسی مجهز گردید.
ذ - تشکیل کمیته ضدهوایی:
به‌منظور آموزش کارکنان مورد نیاز یگان های پدافند در نیروی زمینی، " کمیته ضد هوایی " در مرکز توپخانه اصفهان تشکیل شد. در سال 1328، مسلسل ضدهوایی روی ناوهای نیروی دریایی نصب گردید.
ر- آتشبار ضد هوایی در نیروی دریایی:
برابر فرمان همگانی شماره 7712، آتشبار ضد هوایی در هنگ تفنگداران پیاده منطقه یکم دریایی خلیج‌فارس در سال 1331 وجودداشته‌است.
ز - تشکیل دسته مسلسل ضدهوایی:
در سال 1331 دسته مسلسل ضدهوایی در تیپ جهرم جمعی لشگر 6 فارس هنگ 7 پیاده جمعی لشگر تبریز و هنگ 13 پیاده جمعی لشگر خرم آباد وجودداشت.
ژ - اعزام فرمانده آتشبار ضدهوایی جهت طی دوره ستاد به دانشگاه جنگ سوئد:
از تاریخ 19/4/1317 سروان توپخانه حاج علی‌کیا کفیل فرمانده آتشبار یکم آتشبارهای ضدهواپیما برای دیدن دوره ستاد عازم دانشگاه جنگ سوئد میگردد.
س - فرمانده گروهان مسلسل ضدهوایی:
از مورخه 1/7/1317 ستواندوم حسین موحد فارغ‌التحصیل مهرماه 1317 دانشکده افسری به کفالت فرماندهی دسته یکم گروهان مسلسل ضدهوایی هنگ پیاده آهنین لشگر نمره 1 ساخلو مرکز شد.
ش - نخستین فرمانده تیپ آموزشی و پشتیبانی دفاع هوایی در نیروی هوایی:
سرهنگ نصرا... خلیل ناجی در یکم آذر 1338 تیپ آموزشی و پشتیبانی دفاع هوایی را در نیروی هوایی تحویل گرفت و تا 1340 فرمانده آن بود، که در سال 1343 به فرماندهی دفاع هوایی تبدیل و در سال 1348 به فرماندهی پدافند هوایی تغییر نام داد.
ص - تشکیل تیپ مختلط مستقل توپخانه مکانیزه:
اوایل سال 1317 آتشبارهای ضدهوایی تهران به هنگ ضدهوایی توسعه یافت ( آن زمان گردان وجود نداشت ) و این هنگ ضد هوایی با هنگ مستقل توپخانه 105 بلند از تاریخ 2/8/1317 تشکیل یک تیپ مستقل مختلط بنام " تیپ مختلط مستقل توپخانه مکانیزه " در حوالی جی بریانک ( پادگان جی فعلی، شرق فرودگاه مهرآباد) را تشکیل دادند. از اول مهر ماه 1317 به لشگرهای نمره 1 و 2 ساخلوی مرکز نیز هر کدام یک گروهان مسلسل ضدهوایی واگذار گردیده‌است.»
ماموریت و نقش پدافند هوایی قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی:
گرچه ماموریت و نقش نیروی هوایی قبل و بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی تغییر ننموده است ولی نقش پدافند هوایی به طور شدیدی دچار دگرگونی شده است. قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، نقش سامانه های موشکی ارتفاع کم و جنگافزارهای پدافند زمین به هوا عبارت از تأمین پدافند زمین به هوای پایگاه ها شامل باند‌های پروازی، مخازن سوخت، مهمات و توقفگاه های هواپیما بود و سامانه های موشکی ارتفاع متوسط نیز طوری گسترش داده میشدند تا بتوانند پدافند زمین به هوای ارتفاع متوسط پایگاه ها و سایتهای راداری را تأمین نمایند. باتوجه به برد و ارتفاع درگیری موشکهایی که نام برده شد، تأمین پدافند هوایی شهرهای نزدیک و اطراف پایگاه ها نیز مدّنظر قرار می‌‌گرفت.
در مورد شهرهای بزرگی نظیر تهران، اصفهان و . . . گسترش سایتهای موشکی (با ملحوظ داشتن امر پدافند از پایگاه هوایی) به گونه‌ای صورت می‌‌گرفت تا ضمن حصول اطمینان از تأمین پدافند دورادور و ارتفاع متوسط این شهرها، پوشش موشکی لازم برای کلیه یا اکثر نقاط حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی منطقه نیز فراهم گردد.
باتوجه به احداث سایتهای موشکی در اطراف این شهرها با ایجاد تپه های مرتفع برای استقرار سامانه های راداری و سکوی پرتاب موشک‌ها و ساخت محل‌هایی نظیر انبار، کارگاه تعمیراتی آسایشگاه و غیره؛ به نظر می‌‌رسید برنامه‌ای برای استفاده از توان جابجایی (تحرک) این سامانه موشکی و انتقال آن به منطقه نبرد (در صورت نیاز) وجود نداشت.
نقش کارکنان پدافند هوایی در پیروزی انقلاب اسلامی
کارکنان پدافند هوایی در به ثمر رساندن پیروزی انقلاب اسلامی نقشی بی بدیل ایفا نمودند.با توجه به اینکه در آن مقطع پدافند هوایی به عنوان زیرمجموعه ای از نیروی هوایی شناخته می شد لذا اقدامات کارکنان پدافند هوایی نیز پیش از این به عنوان بخشی از اقدامات نیروی هوایی ارتش مد نظر قرار می گرفت.
اما با تفکیک پدافند هوایی از نیروی هوایی و تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا ،فعالیت انقلابی کارکنان پدافند هوایی متمایز تر از پیش مشخص شد.
فعالیت های انقلابی کارکنان پدافند هوایی در تهران، بهبهان و... در تاریخ این مرز وبوم به ثبت رسیده است.در بدو ورود هواپیمای حضرت امام (ره) به آسمان ایران ،کارکنان سایتهای راداری پدافند هوایی جهت تامین امنیت پروازی هواپیمای حضرت امام (ره) در محل خدمت حاضر شده وبه انجام وظایف پرداختند.
فعالیتهای انقلابی کارکنان پدافند هوایی:
- در 12 بهمن ماه سال 1357 این افتخار نصیب پدافند هوایی گردید که اولین خوش آمد و تبریک به مناسبت بازگشت امام به وطن را به ایشان اعلام نمایند. سرهنگ بازنشسته افروز(ستوان افروز سال 57) اولین نفری بودند که در رادار تبریز به نیابت از کلیه کارکنان انقلابی پدافند هوایی توانستند که این پیام را از طریق خلبان فرانسوی به عرض امام رسانده و پاسخ تبریک را نیز دریافت نمایند. کارکنان پدافند هوایی در این روز تلاش بسیار زیادی نمودند که خدای ناکرده اتفاقی برای هواپیمای امام نیفتد و به سلامت به زمین بنشیند.
- کارکنان جوان پدافند از بدو ورود امام در کنار ایشان قرارگرفتند و در تایید همین بحث میتوان به 53 نفر دانشجوی افسری پدافند هوایی اشاره کرد که مسئول انتظامات بهشت زهرا در سال 57 شده اند(لازم به توضیح است که شهید نامجو فرمانده این افراد بوده است)
- در 19 بهمن ترکیبی از کارکنان پدافند هوایی و نیروی هوایی جهت بیعت خدمت امام (ره) میرسند. همزمان با این اقدام انقلابی کارکنان پدافندی تبریز جهت حمایت، هماهنگی و همگامی با انقلابیون با لباس وارد دانشگاه تبریز میشوند که در این دانشگاه توسط این افراد قرآن با صدای بلند تلاوت میگردد و دانشجویان آنها را گلباران می نمایند.
- در این ایام مبارک و پیش از آن یکی از فعالیتهای بسیار مهم تبادل اخبار وفرمایشات و سخنرانیهای امام (ره) در شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی و اطلاع رسانی متن پیامهای حضرت امام به کلیه کارکنان و در اقصی نقاط کشور از طریق این شبکه بوده است.
- کارکنان انقلابی پدافند هوایی علی رغم فشار و تهدیدات و اقدامات سازمان ضد اطلاعات وقت رژیم شاه در شهرهای تهران، تبریز، بوشهر،دزفول، همدان و... همگام با سایر انقلابیون به فعالیت های خود ادامه میدادند. که میتوان به بخش کوچکی از آنها بشرح زیل اشاره نمود:
- ترک محل خدمت کارکنان پدافند در اجرای فرمان امام (ره) علی رغم فشارها و تهدیدات ضد اطلاعات رژیم که حداقل مجازات در صورت گرفتاری اعدام بوده است.
- کسانی که به دلیل بسته بودن درب پایگاهها نتوانسته بودند ترک محل نمایند شروع به اعتصاب غذا می نمایند.
- فرار فرمانده پایگاه تبریز(تیمسارماکویی) و افسر ضد اطلاعات (ستوانیکم میلانی) همان پایگاه به دلیل هجوم انقلابیون پدافندی پیش از 22 بهمن.
وضعیت پدافند هوایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ،پدافند هوایی همچون سایر نیروهای انقلابی در معرض آسیب نیروهای ضدانقلاب قرار گرفت. از جمله اینکه سایت راداری کرج در معرض حمله ضدانقلاب قرار گرفته و تعدادی اسلحه نیز از حمله ناکام آنها برجای ماند.
چندماه بعد ودر آذر ماه 1358 در منطقه مرزی ایلام یک یک گروه مسلح ضدانقلاب به سایت راداری-مخابراتی «نخجیر» واقع در غرب ایلام حمله کرده و خساراتی را به آن مرکز حساس پدافند هوایی کشور وارد کردند...» هدف اصلی این در یریها آسیب رساندن به توان پدافند هوایی کشور ودر نهایت کاهش امنیت کشور قلمداد می شود.
عملکرد پدافند هوایی قبل از آغاز جنگ
برابر اسناد ومدارک موجود تا هیجدهم شهریور 1359 درگیریهای پراکنده و گاه غیرموثری بین واحدهای پدافند هوایی ایران و هواپیماهای عراقی رخ داد اما هجدهم شهریور 1359 را باید آغازی خوب برای حضور پدافند هوایی در دفاع مقدس دانست، زیرا دراین روز 3فروند بالگرد و 2فروند هواپیمای عراقی براثر آتش پدافند هوایی سرنگون شدند.
روز بعدنیز یک فروند بالگرد عراقی در حوالی(آق داغ) قصرشیرین سرنگون شد. در بیست و سوم شهریور نیز لشکر 81 زرهی از اصابت قرار گرفتن 2 فروند هواپیمای عراقی توسط آتش ضدهوایی خبر داد.
