جنگنده بمب افکن فانتوم در اوایل دهه 1950 به عنوان رهگیر موشک های ضد کشتی شوروی و جنگنده ناو نشین نیروی دریایی آمریکا کار خود را آغاز نمود ، اما دیری نپایید که نیروی هوایی نیز به آن علاقمند شد و نسخه ی مخصوص نیروی هوایی نیز به تولید رسید. وقتی فانتوم وارد جنگ ویتنام شد ، مشخص شد که تصوری که طراحان آن زمان مبنی بر کافی بودن موشک های هوا به هوا و بی نیازی از توپ در نبرد های هوایی داشتند به هیچ عنوان صحیح نیست و نسخه های مجهز به پاد توپ بیست میلیمتری و سپس توپ ثابت عرضه گردیدند.

فانتوم ترمیناتور 2020

فانتوم در سال 1996 از نیروی هوایی آمریکا بازنشسته شد و آخرین فانتوم های فعال این کشور به عنوان واحد پدافند هوایی مورد استفاده هستند. در مجموع 5195 فانتوم در تیپ های مختلف اغلب توسط شرکت مک دانل داگلاس و یا میتسوبیشی ژاپن ساخته شدند که در تعدادی ازکشورهای جهان نظیر ایران ، ترکیه ، یونان ، اسپانیا  و سایر نقاط به فعالیت خود ادامه می دهند. ترمیناتور یا نابودگر 2020 پروژه ی ارتقای جنگنده های فانتوم ترکیه با نصب رادار جدید ، جایگزینی تجهیزات هوانوردی آنالوگ با دیجیتالی ، نمایشگرهای پیشرفته و سیستم های بروز جنگ الکترونیک و تسلیحات جدید بود که قابلیت های F-4E های ترکیه را به طرز چشمگیری افزایش داد در حدی که از برخی جنگنده های نسل چهارم نیز بهتر ظاهر می شود.

فانتوم در ترکیه و آغاز پروژه ترمیناتور

ترکیه یکی از مشتریان بزرگ فانتوم بود که از سال 1974 تا 1992 تعداد 233 فروند  F-4E موسوم به روح و 55 فروند نسخه شناسایی RF-4E را خریداری کرده و عملیاتی نمود. سپس در طی چند دوره با همکاری صنایع هوا فضای اسراییل بسیاری از فانتوم های F-4E خود را از نظر سازه و تجهیزات مورد ارتقا قرار داد. در آخرین قراردادی که در سال 1995 منعقد شد ، شرکت Lahav اصلاح سازه ی فانتوم ها و شرکت Elbit نیز به عنوان پیمانکار اصلی ، بروز رسانی تجهیزات الکترونیک هوانوردی و اضافه کردن سامانه های ماموریتی پیشرفته و یکپارچه سازی آنها را به عنوان جنگنده ای تا سال 2020 را به عهده گرفتند.

 

مرحله ی اول ، بروز رسانی سازه

اولین گام در تبدیل فانتوم های ملقب به روح به نابودگر خارج کردن تمام تجهیزات الکترونیک ، سیم کشی ها و اغلب خطوط ارتباطی سیستم های هیدرولیک و پنوماتیک بود. تغییر عمده در این بخش افزودن طوقه های کوچکی بالای ورودی هوای موتورها بود تا چابکی جنگنده افزایش یابد. همینطور مکان های نصب جدیدی برای افزودن تسلیحات مدرن در مراحل بعدی افزوده شد. در گام بعد دنده های فرسوده داخل بال ها با دنده های نو و قوی تر جایگزین شده و نوار نگهدارنده آسمانه یا Canopy خلبان نیز تعویض گردید. در گام سوم کل هواپیما مجددا کابل کشی شد که این سیم کشی به حدود 20کیلومتر سیم نیاز داشت. با تعویض خطوط ارتباطی و جایگزین کردن آن ها با نمونه های مدرن تر ، حدود 750کیلوگرم از وزن جنگنده کاهش یافت که بر عملکرد آن تاثیر به سزایی دارد.

 

مرحله ی دوم ، بروز رسانی تجهیزات الکترونیک هوانوردی (Avionics)

در گام نخست از مرحله ی دوم ،نصب رادار کنترل آتش چند حالته EL/M-2032 ساخت شرکت التا بود که جایگزین رادارهای استاندارد APG-76  شد . رادارهای استاندارد دارای برد 150 کیلومتر بودند و عمده توانایی آن ها در درگیری با اهداف هوایی بود ، اما رادار جدید با تاکید بر درگیری های زمینی ساخته شده و برد آن به 160 کیلومتر افزایش پیدا کرده است. سایر تغییرات شامل افزودن سیستم های ناوبری ماهواره ای و اینرسی یکپارچه و هدآپ دیسپلی با زاویه دید وسیع بود. علاوه بر این چند نمایشگر رنگی جدید به کابین خلبان و کابین افسر اضافه گردید.

در گام دوم نابودگر به رایانه ماموریتی ، سیستم تحلیل داده های هواشناسی ، پکیج جدید رادیو در باند UHF ، سیستم تشخیص دوست از دشمن و سامانه ضبط ویدیو در حین پرواز مجهز گردید. در گام بعدی نابودگر به پاد جنگ الکترونیک که وظیفه اخلالگری در سامانه های دشمن را دارد مجهز شد. این پاد ابتدا امواج دریافتی از سامانه های دشمن را دریافت کرده و سپس بسته به نوع آن ، اقدام به اخلالگری می کند. هم چنین در همکاری با یک شرکت ترک ، سامانه اقدام خودکار نیز بر روی این جنگنده نصب شد که علاوه بر کاهش کار خلبان ، شانس سالم ماندن جنگنده در شرایط خطرناک را افزایش می دهد.

مرحله ی سوم ، تسلیحات

سیم کشی های جدید صورت گرفته در نابودگر امکان استفاده ازتجهیزات مدرن از جمله تسلیحات هدایت شونده لیزری ، موشک ماوریک ، بمب گرمایاب GBU-8 و بمب های لیزری GBU-10  و GBU-12 را برای آن فراهم کرد. علاوه بر این نابودگر می تواند با بهره گیری از موشک های پیتون 3 و 4 و یا موشک هارم ، پدافند هوایی را نیز نابود کند. در مرحله پایانی نیز این جنگنده بمب افکن به موشک های SOM ساخت ترکیه مجهز شد که 250 کیلومتر برد دارد و از تصاویر حرارتی پستی و بلندی های زمین برای مسیریابی بهره می برد.

سخن پایانی

تغییرات ایجاد شده در فانتوم های نیروی هوایی ترکیه و تبدیل آنها به نابودگر 2020 ، آنقدر توان تهاجمی این جنگنده ها را افزایش داد که که تبدیل به ستون تهاجمی نیروی هوایی ترکیه شد و F-16 های این نیرو را به پدافند هوایی تبدیل کرد. اولین نابودگر 2020 در سال 2000 میلادی وارد خدمت شد و همچنان در عملیات است تا زمانی که با F-35 جایگزین شود.

نابودگر ها تا سال 2015 وارد عملیات نشده بودند اما در این سال برای بمباران مواضع داعش و سپس نیروهای کرد موسوم به پ.ک.ک به کار گرفته شدند و نتایج خوبی را ثبت کردند. با توجه به سطح بروز رسانی های صورت گرفته در این جنگنده بمب افکن ها و قابلیت های آن ها در عملیات های واقعی ، نیروهای هوایی ترکیه علاوه بر مطرح نمودن خود به عنوان بخشی از یک ارتش قدرتمند ، توانسته همچنان فانتوم را به عنوان یک اسطوره ی زنده و در عین حال کارا معرفی کند.

انهدام فانتوم ترکیه توسط پدافند سوریه:


آنچه در اینجا می خواهیم بدان بپردازیم اشاره به تجهیزات دو طرف این ماجراست که از یک سو اف-4 فانتوم های ترکیه هستند و در سوی دیگر تجهیزات دفاع هوایی سوریه. جنگنده اف-4 فانتوم که از معروفترین محصولات هوایی آمریکا در دوره جنگ سرد است در فاصله سالهای 1974 تا 1994 از آمریکا و آلمان خریداری شدند و بیش از 50 فروند آنها از 1995 توسط صنایع هوایی رژیم صهیونیستی بهسازی و ارتقاء داده شده اند. این جنگنده بیشینه سرعتی معادل 2370 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع بالا داشته و می تواند تا ارتفاع 18300 متر اوجگیری نماید.
 


اف-4ئی فانتوم نیروی هوایی ترکیه


برخی منابع خارجی، مأموریت هواپیمای ساقط شده ترک را شناسایی و ترکیه مأموریت آن را آزمایش سامانه های رادار کشورش عنوان نموده در حالی که سوریه نه تنها این ادعاها را نپذیرفته بلکه هدف این هوپیماها را اجرای یک عملیات بمباران در خاک سوریه برای حمایت از تروریست های مسلح در این کشور اعلام کرده است.

هر چند گفته های سوریه در این باب، ناظر بر حمله رسمی نظامی ترکها است و در شرایطی که ترکیه سعی در حفظ وجهه خود به عنوان سر و سامان دهنده منطقه دارد کمی دور از ذهن به نظر می رسد اما باید پذیرفت با وجود چند نوع هواپیمای بدون سرنشین اسرائیلی و ترک در ارتش ترکیه با قابلیت های شناسایی، ادعای پرواز فانتوم ها برای شناسایی بی اعتبار می شود. در واقع استفاده از هواپیمای سرنشین دار به دلیل همین تبعات سیاسی، کمتر در دستور کار ارتشها قرار دارد چه رسد به زمان و مکان پرتنش این حادثه. البته مشخص شدن نوع این هواپیما که از گونه رزمی F-4E یا نوع شناسایی یعنی RF-4E است می تواند به نتیجه گیری بهتری در این زمینه منجر شود.

همچنین مطالب عنوان شده توسط رئیس جمهور دولت ترکیه مبنی بر ناگزیر بودن هواپیماها از ورود به فضای سوریه بسیار ناپخته بوده و نشانه بی اطلاعی این فرد از ویژگی های یک جنگنده است چه برسد به مشخصات مانوری اف-4 فانتوم. وی ادعا کرده هواپیما به دلیل سرعت بالا ناچاراً باید مقداری وارد فضای سوریه می شده در حالی که اف-4ئی دارای کمینه شعاع گردشی در حدود 1350 متر در ماخ 0.9(سرعت حدود 1100 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع پائین) است و این یعنی در صورتی که خلبانان ترک می خواستند و اراده می کردند، به کمتر از 1.5 کیلومتر برای یک گردش تند و بازگشت به خارج از آبهای سوریه احتیاج داشتند.

از این بدتر، صحبت رئیس جمهور ترکیه راجع به خارج از کنترل بودن جت های جنگی در برخی مواقع است که بدیهی است وسیله ای که برخی مواقع خارج از کنترل باشد قابل اتکا نخواهد بود و اساساً تمام ارزش این وسائل و انبوه دردسرهای طراحی برای قابل کنترل بودن آنها است!

به گزارش مشرق، اعلام برد 2.5 کیلومتری سامانه شلیک کننده و مشاهده شدن اثرات گلوله روی لاشه فانتوم ترکیه و اینکه هواپیمای دوم نیز مورد اصابت گلوله قرار گرفته می تواند به حدس دقیقی از ماهیت سامانه درگیر شده با جنگنده ترک کمک کند. لازم به ذکر است بنا بر اظهارات منابع سوری، این هواپیما در فاصله یک کیلومتری ساحل سوریه در غرب روستای «ام الطیور» هدف قرار گرفته است. از طرفی، توپخانه ای بودن سامانه شلیک کننده به اف-4 ترکیه و در نظر داشتن میزان حریم آبهای یک کشور براساس معاهدات رسمی، تجاوز جنگنده ترک به حریم سوریه را قطعی به نظر می رساند.

این هواپیما پس از طی مسیری در 10 کیلومتری ساحل سقوط کرده است. بنابراین پس از مورد اصابت قرار گرفتن، از ساحل دور شده و هواپیمای دوم هم با وجود آسیب، موفق به فرود اضطراری شده است. با توجه به انهدام هواپیمای ترک در فاصله کمی بعد از اصابت، گلوله های زیادی باید به آن برخورد کرده باشد. هر چند شلیک اول ممکن است در غافلگیری کامل صورت بگیرد اما در شلیک های بعدی قطعاً خلبانان هواپیماهای هدف قرار گرفته، با اجرای مانورهای شدید سعی در جلوگیری از اصابت تعداد بیشتری گلوله کرده اند. بنابراین یا سلاح مورد استفاده از کالیبر بالایی برخوردار بوده که با همان شلیک های اول تأثیر مخربی روی هدف داشته، یا نرخ آتش بالایی داشته و یا سلاح مورد استفاده دارای سامانه ای پیشرفته از انواع راداری یا اپتیکی برای هدفگیری خودکار و تصحیح آتش برای شلیک های بعدی با توجه به حرکت سریع هدف بوده است.

همچنین در صورت اطلاع هواپیمای ترکیه از وجود سامانه های پدافندی در این روستا بحث غافلگیر شدن و در نتیجه وارد آمدن آسیب به نحوی که هواپیما کمتر از 10 کیلومتر دیگر قابل پرواز باشد منتفی است بنابراین به احتمال زیاد، سامانه به کار رفته دارای قابلیت تحرک بسیار بالایی بوده و در روزهای قبل از حادثه در یک موضع پدافندی مشخص قرار نداشته است.

مقامات سوریه اعلام کرده اند با توجه به وجود سابقه تجاوز هوایی از همین منطقه در گذشته، نیروهای دفاع هوایی سوریه در این منطقه نمی توانستند ریسک کنند و با توجه به شرایط پروازی هواپیماها که در ارتفاع پائین و سرعت بالا بوده است، اقدام به درگیر شدن با آن کرده اند.

در حملات فانتوم های نیروی هوایی ارتش ایران به مواضع رژیم بعث عراق در دوران دفاع مقدس، بارها چنین حملاتی در ارتفاع پائین و سرعت بالا و با عبور از دیوارهای آتش پدافند عراق صورت گرفت، اما عمده توپهای عراقی در آن زمان فاقد هدایت و هدفگیری خودکار بودند و در نتیجه فرار از آنها برای خلبانان بیشتر میسر بود. در نظر داشتن این نکات تاریخی، احتمال برخوردار بودن سلاح سوریه از یک سامانه هدفگیری خودکار توانمند را پررنگ تر می کند.