از زمان ورود زیردریایی ها به میدان در جنگ جهانی اول تا به امروز بحث مقابله با این تهدید به یکی از بزرگترین چالش ها برای بسیاری از کشورهای کوچک و بزرگ جهان بدل شده است. از داستان معروف گروه های اسکورت متفقین در جنگ جهانی دوم در اقیانوس اطلس مقابل زیردریایی های آلمان نازی گرفته تا بازی موش و گربه زیر سطحی های آمریکا و انگلیس در مقابل اتحاد شوروی سابق در جنگ سرد، همه و همه از جمله بخش هایی در تاریخ بوده که جنگ ضد زیردریایی برگ های مهمی از تاریخ نبردها را تشکیل داده است.
در سالهای پس از جنگ سرد و خصوصا پس از ورود به قرن جدید نیز شاهد توسعه نسل جدید زیردریایی ها خصوصا با پیشران های دیزل الکترونیک با میزان پنهانکاری بسیار بالا هستیم . این زیردریایی های کوچک در عین حال توان حمل طیف گسترده ای از تسلیحات را داشته و می توانند ضربات سنگینی را به خطوط کشتیرانی، قوای دریایی و حتی تاسیسات مهم زمینی طرف مقابل وارد کنند. بحث در خصوص زیردریایی ها تنها به زمان جنگ ختم نشده و در زمان صلح نیز رصد یگان های زیرسطحی کشورهای متخاصم و مقابله با عملیات های جمع آوری اطلاعات، همچنان موضوعی بسیار مهم و قابل توجه برای نیروهای مسلح در اقصی نقاط جهان است.
در بحث کشف و مقابله با زیردریایی ها، اصولا یک واژه بیشتر از دیگر کلمات شنیده می شود و آن هم سونار است. اگر بخواهیم به صورت خیلی ساده سونار را تعریف کنیم ، این سیستم یک نوع رادار زیر آبی است که امواج صوتی را در زیر آب پخش کرده و از برخورد آن با اجسام مختلف در زیر آب و دریافت و آنالیز آنها تصویری از وضعیت مقابل را بدست می آورد. سونار در حقیقت یک رادار زیر آبی است و به مانند رادارهای جستجوی هوایی فعلی در دو وضعیت فعال و غیر فعال کار می کند.
در بخش فعال این سیستم به پخش صدا پرداخته و در حالت غیر فعال نیز به دنبال شنیدن صدای طرف مقابل است. همین مسئله باعث توسعه و رقابت شدید کشورها در بحث از یک طرف کاهش صدای زیرسطحی های خود و در عین حال افزایش توان گیرنده های صوتی و سامانه های سونار خود برای بحث کشف طرف مقابل بوده است.
تعریف سونار و نحوه عملکرد آن به زبان ساده
در جنگ ضد زیردریایی لایه های مختلف و پلتفرم های مختلفی با امکانات گوناگون وارد کار می شوند که یکی از مهمترین تجهیزات، بالگردهای ضد زیردریایی هستند که یا از پایگاه های ساحلی یا از روی شناورهای مختلف به پرواز درآمده و به دنبال کشف و مقابله با زیردریایی ها می روند. معمولا بالگردها برای کشف زیردریایی ها از دو روش استفاده می کنند که یکی از آنها پرتاب بویه های مخصوص شناسایی زیردریایی است. این بویه ها بعد از پرتاب در وضعیت های مختلف اقدام به انتشار امواج صوتی یا گوش دادن به امواج صوتی ایجاد شده در زیر آب و ارسال آن برای واحد های خودی می کند. این بویه ها معمولا توسط هواپیماهای گشت دریایی نیز حمل و پرتاب می شوند.
بالگرد SH-3 و سیستم سونار غوطه ور AN/AQS-13
اما روش دیگر استفاده از سیستم های موسوم به سونارهای غوطه ور در زیر آب هستند. این سیستم ها در حقیقت شامل یک سیستم فرستند و گیرنده امواج هستند که با یک کابل از درون بالگرد به داخل آب فرستاده شده و بالگرد می تواند در وضعیت حرکت یا در حالت ثابت آنها را فعال کرده و این سامانه ها نیز به دو صورت فعال یا غیر فعال به جستجوی اهداف می پردازند.
این سیستم ها در مقایسه با سونارهای نصب شده روی شناورهای سطحی یا زیرسطحی از اندازه و قدرت کم تری برخوردار هستند اما به دلیل تحرک بالا به لطف بالگرد می توانند یک حلقه دفاعی متحرک در اطراف شناور یا ناوگان مورد نظر ایجاد کرده و احتمال کشف اهداف زیر سطحی را افزایش بدهد.
ایران و جنگ ضد زیردریایی؛ آمادگی برای مقابله با فرامنطقه ای ها
بحث توانایی و جنگ ضد زیردریایی در ایران با سفارش بالگردهای سری SH-3D ملقب به سی کینگ (پادشاه دریا) به شرکت ایتالیایی آگوستا داده شد. این بالگردها در نقش های جستجو و نجات، حمل نیرو و البته جنگ ضد زیردریایی به ایران تحویل شدند. در آن زمان و بر اساس طرح های موجود قرار بود تا با توسعه نیروی دریایی ایران به سمت اقیانوس هند بخشی از وظیفه رصد ناوگان شوروی سابق خصوصا زیرسطحی ها که در این منطقه نیز فعال بودند به ایران سپرده شود.
بالگرد سی کینگ نیروی دریایی ارتش
با پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و البته عدم وجود تهدید زیر سطحی در آن دوره، تمام توان هوادریای نداجا به رصد تحرکات سطحی دشمن معطوف شده و البته یگان های بالگردی نیروی دریایی نیز پروازهای زیادی خصوصا در بحث جابجایی نفرات و تجهیزات در جبهه های مختلف بر عهده گرفتند. بعد از پایان جنگ تحمیلی و خریداری تعدادی زیردریایی او البته آغاز نهضت بزرگ ساخت زیرسطحی در کشور، مسئله نبرد در زیر آب دوباره در نیروهای مسلح به جریان افتاد. البته همچنان تا سالها تهدید خاص زیر سطحی در مقابل کشور ما وجود نداشت اما این روند بعد از حوادث یازدهم سپتامبر تغییر کرد.
هرچند هنوز هم ایران در منطقه خلیج فارس تنها کشور بومی است که دارای توان زیر سطحی است اما هرچه به سمت شرق برویم، دارندگان این تجهیزات بیشتر می شود. در همسایگی ما پاکستان دارای زیردریایی است که از طرفی به دلیل روابط بسیار گرم بین دو کشور و اصولا وضعیت سیاسی این کشور با هند و توجه بیشتر قوای این کشور به آن سمت، اصولا این توان نیز برای ما جای تهدید نبوده اما از طرفی با افزایش قابل توجه زیرسطحی های غربی خصوصا آمریکایی و انگلیسی در منطقه، لازم بود تا نیروی دریایی ارتش بحث افزایش توان ضد زیردریایی را در دستور کار قرار بدهد.
در عین حال، آینده نگری برای احتمال خرید زیرسطحی توسط برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس، دستیابی به سامانه های جدید رصد و شناسایی را ضروری می کرد.
زیردریایی اتمی آمریک از کلاس لس آنجلس در بحرین
در کنار بحث توسعه سیستم های سونار برای شناورها و زیر سطحی ها، در سالهای اخیر شاهد افزایش توان ضد زیردریایی در بالگردها نیز بوده ایم. حتی در سال 1393 شاهد آزمایش یک اژدر هواپرتاب از بالگرد های SH-3D نداجا در جریان رزمایش ارتش بودیم. این اژدرها از نظر ظاهری شباهت زیادی به نمونه آمریکایی مارک 46 دارند و به نظر می رسد بعد از ارتقاء، وارد خدمت شده‌اند.
اما در اتفاقی مهم، در روز 11 آذرماه شاهد افتتاح نمایشگاهی در خصوص برخی از دستاوردهای مهم نیروی دریایی ارتش بودیم که در بخشی از این نمایشگاه، در خصوص پروژه ای به نام "شهید رخشانفر" صحبت و تصاویری از آن پخش شده است. اطلاعات منتشر شده در خصوص این طرح نشان می دهد سامانه مورد نظر یک سیستم سونار قابل حمل توسط بالگرد برای کشف زیردریایی های بوده و توان کشف زیردریایی ها به وسیله حسگرهای الکترومغناطیسی، برقراری ارتباط با دیگر واحدهای دریایی خودی، انتقال اطلاعات به سیستم کنترل آتش برای شلیک اژدر و قابلیت عملیات در دو وضعیت فعال و غیر فعال را دارد.
هرچند اطلاعات بیشتری در خصوص این طرح منتشر نشده اما دقت به ظاهرا سازه سیستم که در این نمایشگاه به نمایش درآمده شباهت هایی با سیستم AN/AQS-13 به چشم می خورد که برای سالها در نقش سیستم سونار غوطه ور بالگردهای ضد زیردریایی در جهان ایفای نقش می کرد. این سامانه که در مدل های مختلفی طراحی و ساخته شده به کشورهای مختلف مثل مصر، برزیل، آلمان، کره جنوبی، تایوان، پرتغال و ترکیه نیز صادر شده است.
این سامانه به صورت پایه یک سیستم سونار بر پایه عملیات در وضعیت فعال در فرکانس های میانه به بالا محسوب شده و مخصوص بالگردهایی بوده که معمولا از ناوهای هواپیمابر آمریکا به پرواز درآمده و وظیفه دفاع ضد زیردریایی در حلقه های نزدیک به ناوگروه را به عهده داشتند. احتمال تحویل این سامانه به ایران در قبل از پیروزی انقلاب بالاست چرا که بالگردهای سری اس اچ 3 اصولا برای ماموریت ضد زیردریایی در زمان رژیم گذشته خریداری شدند اما تفاوت عمده طرح فعلی انجام شده در نداجا با طرح اولیه، اضافه شدن حالت جستجوی غیر فعال به این سیستم سونار است که در این حالت سیستم سونار بدون لو دادن مکان خود صرفا به گوش دادن به صداهای اطراف می پردازد .
با اضافه شدن این سامانه به بالگردهای SH-3D نیروی دریایی و البته اژدرهایی که پیش از این روی این بالگردها آزمایش شده بودند می توان گفت که چرخه کامل کشف و تعقیب و انهدام زیردریایی ها دشمن برای این بالگردها تکمیل و یک حلقه دفاعی جدید به توان نظامی کشور اضافه شده است. در عین حال، به نظر می رسد برنامه هایی برای نصب برخی سامانه های تعقیب و شناسایی زیردریایی توسط پهپادهای بومی کشورمان نیز در حال پیگیری و تحقق است که با تکمیل این روند، قدرت شناسایی و رهگیری این تجهیزات در عمق آبهای منطقه، جهش چشمگیری خواهد یافت.
