خاطرات افسران قدیمی، بیانگر این موضوع است که قوای (نیروی) زمینی ایران، در سال 1298 شمسی یعنی اواخر حکومت قاجاریه،برای اولین بار از حمایت دو فروند هواپیمای انگلیسی، در حالی که خلبانان آنها نیز انگلیسی بودند، برخوردار شده است. آن زمانی بوده که بلشویک های روسی با حمایت از میرزا کوچیک خان، در صدد تجزیه گیلانبر آمدند و انگلیسی‌ها که از این امر و پیشروی نیروهای روسی به سمت تهران و جنوب بیمناک بودند، تصمیم گرفتند که با دو فروند هواپیما، نیروی 10هزار نفری دولت مرکزی ایران را در سرکوب دشمن حمایت کنند. با وقوع کودتای سوم اسفند 1299شمسی به دست رضا خان سردار سپه و تشکیل قشون متحدالشکل،رضاخان به فکر خریداری چند فروند هواپیما برای پشتیبانی نیروی زمینی خود افتاد و در پی آن، در سال 1301 شمسی، یک هواپیمای روسی در آسمان تهران دیده شد که قطعات این هواپیما را با صندوق به تهران آورده و در زمین‌های قاجار به هم وصل کرده بودند. در ادامه، رضاخان تصمیم گرفت که در سازمان قشون متحدالشکل خود، در شعبه تنسیقات دایره عملیات، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردد و به این ترتیب،برای نخستین بار در ارتش ایران، نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد و در حقیقت، هسته مرکزی نیروی هواییی ایران تشکیل شد. در دفتر هواپیمایی،تشکیلات یک نیروی هوایی که بتواند پشتیبان عملیات نیروی زمینی در اجرای طرح های خود باشد ،طرح ریزی گردید و برای عملی شدن این طرح ،دولت ایران توسط سفیر خود در واشنگتن برای خرید چند دستگاه هواپیما و تاسیس یک اداره هواپیمایی و تعلیم عده ای،با دولت آمریکا در 26 دی ماه 1301شمسی، وارد مذاکره شده اند. اما مذاکره با این دولت نتیجه‌ای نداشت و دولت ایران ناگزیر شد که نخستین هواپیما را در همان سال از شرکت یونکرس آلمان خریداری کند و در سال بعد نیز تیپ گیلان و مازندران ،دو هواپیمای دیگر از همان نوع به نام‌های گیلان و مازندران خریده و به تهران فرستادند و چند ماه بعد هم چهار هواپیما از نوع دوها ویلاند ،از روسیه خریداری شد. به این ترتیب در اواخر سال 1302ش،نیروی هوایی ایران دارای هفت فروند هواپیما بود که خلبانان و مکانیسین‌های آنها نیز آلمانی و روسی بودند. در ادامه، با توجه به گسترش نیروی هوایی، در مرداد ماه 1303 شمسی نخستین هیات دانشجویی ایران مرکب از 10 نفر برای فراگیری فن خلبانی به روسیه رفتند و بعلاوه یک نفر از افسرانی هم که در خرداد ماه همان سال برای تحصیل در رشته‌های مختلف مربوط به ارتش رفته بود،در رشته هواپیمایی مشغول به آموزش شد. در اواخر سال 1303 شمسی نیز یک شرکت آلمانی به نام یونکرس،شعبه‌ای در ایران دایر کرد و چند هواپیما برای حمل و نقل مسافر در خطوط تهران، مشهد، شیراز، انزلی و بوشهر به کار انداخت که ارتش ایران به تدریج برای سرکوب اغتشاشات داخلی، گاهی اوقات هواپیماها و خلبانان این شرکت را به صورت روزمزد به کار می‌گرفت. در سال 1304شمسی،دولت ایران بیست فروند هواپیمای دیگر از فرانسه،آلمان و روسیه خریداری کرد و در همین زمان،سرهنگ خلبان ایرانی که در خارج از ایران بود، ماموریت یافت که با یکی از هواپیماهای تازه خریداری شده، از فرانسه به سوی تهران پرواز کند و او نیز با آن هواپیما،از فرودگاه نظامی "ویلا کوپولی" پرواز کرد و پس از نشستن درچند شهر مسیر خود، بالاخره در فرودگاه قلعه مرغی تهران فرود آمد. در سال 1305، پس از بازگشت افسران ایران از روسیه که برای تعلیمات هوایی و پرواز در سال 1303 اعزام شده بودند،اداره هواپیمایی با 20 فروند هواپیما تشکیل گردید.این هواپیماها علاوه بر این‌که شماره‌های مخصوصی داشتند،به اسامی مختلفی مانند عقاب‌،تیهو، کرکس،شاهین ،هما،قرقی، کبک و بلبل نیز خوانده می‌شدند. در سال بعد،پس از اینکه افسران تعلیم دیده جدید از فرانسه به ایران باز گشتند،چند فروند هواپیمای دیگر نیز خریداری شد و سازمان هواپیمایی به دو صورت گردان هواپیمایی و یک گروه تعلیماتی درآمد. سپس دسته دوم و سوم محصلان ایرانی نیز از فرانسه بازگشتند و چون کادر مربی و افسری هوایی بالنسبه سر و صورتی گرفته بود، رسما اداره‌ایی به نام اداره هواپیمایی در قلعه مرغی تشکیل شد. از این پس،به توسعه سازمان هواپیمایی ایران توجه بیشتری شد و دانشجویان و افسران دیگری به مدارس و آموزشگاه‌های خلبانی و فنی کشورهای روسیه و فرانسه فرستاده شدند. با گذشت 10 سال از تاسیس نیروی هوایی ایران، نخستین فعالیت‌های ایران در زمینه نیروی هوایی و فراهم شدن زمینه‌های فعالیت در این بخش،ضرورت تاسیس یک آموزشگاه فنی(مدرسه مکانیسین)احساس گردید و به این منظور قرار شد که 20 نفر مکانیسین هوایی از کشور هلند برای تعلیم در مدرسه فنی که در مهر ماه افتتاح می‌شد،استخدام شوند. اما این امر به دلایلی به تعویق افتاد و سرانجام در شهریور ماه 1311،مدرسه خلبانی تاسیس گردید. چهار نفر افسر هوایی نیز از کشور سوئد برای تعلیم فن خلبانی استخدام شدند که به مرور تعداد آنها بیشتر شد و با فعالیت آنان در این زمینه و گسترش این امر، یک دانشکده فنی هوایی هم جهت آموزش عده‌‌ای افسر فنی در دوشان تپه تهران ایجاد گردید. به این ترتیب در سال 1311 شمسی،سازمان هواپیمایی ایران عبارت بود از: یک گروه آموزشی، یک گردان شکاری و یک گردان بمباران و اکتشافی که تابع ارکان حرب قشون بودند و با وجود این تشکیلات، با طرح جدیدی ارکان جنگ هوایی از نیروی زمینی جدا شد و سازمان مستقل هواپیمایی، مرکب از یک هنگ، فرماندهی و ستاد هنگ (مرکب از سه رکن و یک دفتر ستاد) تشکیل گردید. در سال 1312 با توجه به گسترش قوای هوایی ایران و خرید روزافزون هواپیماهای جنگی از خارج،دولت وقت تصمیم گرفت که برای بی‌نیازی از خرید هواپیما و یا حداقل برای کاستن هزینه خرید آنها نسبت به تاسیس کارخانه‌های هواپیما سازی اقدام کند. یه همین منظور برای خرید ماشین و لوازم کارخانه به کشورهای اروپایی مانند آلمان و انگلستان سفارش‌هایی داده شد و این ماشین‌ها و لوازم که در سال 1314به ایران رسید،در دوشان تپه نصب گردید و به نام کارخانه هواپیما سازی شهباز مشغول به کار شد. این کارخانه در مرداد ماه 1317،نخستین هواپیما‌ها را به بهره‌برداری رساند که در برابر رضا شاه پرواز کردند. در 25 دی ماه 1314طبق ماده 1 حکم شماره 2366،عنوان هواپیمایی نظامی ایران از قوای هوایی به نیروی هوایی تغییر یافت و به طور رسمی ابلاغ شد .سپس هنگ هوایی مشهد و هنگ هوایی اهواز به ترتیب در سال‌های 1315و 1316 تاسیس گردید و باشگاه هواپیمایی کشوری ایران نیز در سال 1318، به منظور پرداختن به امر آموزش خلبانی در ایران فعالیت خود را آغاز کرد. تا شهریور 1320 که پایان دوران حکومت پهلوی اول است، نیروی هوایی ایران دارای 283 فروند هواپیما ،فرماندهی و ستاد نیرو و منضمات آن، سازمان واحدهای هوایی شامل پنج هنگ (تبریز،مشهد،هنگ بمباران تهران،هنگ قلعه مرغی تهران و اهواز ) و آموزشگاه خلبانی گردید.اما در همین زمان با حمله نیروهای متفقین به ایران،اولین ضربه سازمانی ناشی از اشغال کشور،بر این نیرو وارد شد و این نیرو از 12مهر 1320در اختیار وزارت جنگ گذاشته شد و به صورت اداره پنجم آن وزارتخانه درآمد. نیروی هوایی ایران در دوره محمد رضا شاه پهلوی در روز 15 مهر ماه 1320،ابلاغ شد که اداره هواپیمایی در امور داخلی مربوطه،کما فی سابق مستقل است و در کار ارتش،به عنوان یکی از ادارات وزارت جنگ، ادامه خدمات خواهد داد. از آن سال تا سال 1326،نیروی هوایی فعالیت چشمگیری نداشت،تا این‌که در آن سال آموزشگاه فنی،دوره نهم خود را تشکیل داد و 90 نفر هنرآموز را پذیرفت و دروره‌های تکمیلی دانشکده فنی افسری، کلاس فنی ویژه درجه‌داران، آموزشگاه فنی و ناوبری هوایی تا سال 1336 تشکیل شد. در سال 1336 عنوان ستاد نیروی هوایی به فرماندهی نیروی هوایی تغییر یافت و در سال 1339،سازمانی به نام کمک‌های آموزشی جهت تکمیل تعلیمات فنی هنرآموزان در تیپ تعلیمات تاسیس گردید. سپس در سال 1346، تیپ تعلیمات با امکانات آموزشی بیشتر،مرکز آموزش‌های هوایی نامیده شد که به 6 هیئت آموزش نظامی،افسری،زبان،الکترونیک،نگهداری‌هواپیما و تخصص‌های مختلف، کار آموزش در نیروی هوایی را آغاز کرد. در سال 1347،به دنبال افزایش روزافزون حضور هواپیماهای پیشرفته مافوق صوت‌ F-5 و  F-4،نیروی هوایی به استخدام کادر جدیدی تحت عنوان همافری برای انجام عملیات تعمیر و نگهداری هواپیماها پرداخت و طی همین سالها، در خواست سفارش و خرید هواپیماهای F-14 هم از دولت آمریکا در دستور کار قرار گرفت که 72 فروند از این هواپیماها در بهمن ماه 1354در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست. در سال 1357،نیروی هوایی ایران در صدد بود که تعداد جنگنده های خود را از 447 فروند به 500 فروند برساند که این تعداد ایران را در رده کشورهای غربی و بالاتر از کشورهای خاور میانه قرار می‌داد. نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران با پیدایش نشانه‌های فروپاشی رژیم پهلوی در سال 1357، به دلیل گسل‌هایی که در نیروی هوایی در آن زمان پدید آمده بود، از جمله‌ نارضایتی‌های‌ درون‌سازمانی‌ آن، باعث شد که نیروی هوایی در جریان رویدادهای انقلاب، زودتر از نیروهای دیگر از رژیم پهلوی گسسته و به امواج انقلاب بپیوندد. بخصوص همافران این نیرو در هدایت افراد نیروی هوایی به سمت انقلاب نقش مهمی داشتند. با شروع جنگ،ضروری‌ترین مساله‌ای که به ذهن خطور می‌کرد،مساله مقابله به‌مثل و جلوگیری از پرواز هر چه بیشتر هواپیماهای عراقی بر روی ایران بود. در همان روز نخست شروع جنگ، با همت فرماندهان دلیر نیروی هوایی مثل شهید محمد جواد فکوری، نیروی هوای توانست با به پرواز در آوردن 200 هواپیما و عبور دادن 140 فروند از آنها به داخل مرزهای عراق، پاسخ شایسته‌ای به تجاوز نیرو‌های عراقی داده و مانع از پروازهای بعدی آنان به داخل فضای هوایی ایران شود. از طرف دیگر،در آن دوران آماده کردن نیروهای پروازی،تعمیر و نگهداری هواپیما‌ها و تامین قطعات یدکی نیز از جمله مسائلی بود که نیروی هوایی با آن مواجه بود و پشتیبانی ابر‌قدرت‌ها از عراق و تحریم علیه کشورمان نیز،دو چالش عمده دیگر محسوب می‌شد. نیروی هوایی در قبل از انقلاب،دارای بیش از 450 هواپیمای جنگی پیشرفته،شامل پیشرفته‌ترین هواپیماهای شکاری آن زمان یعنی F-14 بود و حدود پنج هزار خلبان ورزیده در اختیار داشت و در سال 1357،در مقایسه با نیروی زمینی و دریایی، بسیار پیشرفته‌تر بود و در بین نیروهای هوایی جهان سوم، بی‌مانند بود. در حدود 76 فروند بالگرد و 15 اسکادران موشک زمین به هوا نیز این توانایی را تکمیل می‌کرد و 166 فروند (F-5)، 190فروند فانتوم و 77 فروند تامکت بخشی از هواپیماهای مذکور بودند. به هر حال نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با داشتن سربازان زبده و کارآمد (از خلبانان تا سربازان وظیفه) توانست از همان لحظات اولیه شروع جنگ،با طرح‌ریزی و اجرای عملیات‌های متعدد، این اصل مهم را مورد توجه قرار دهد که با زمین‌گیر کردن هواپیماهای عراقی و کسب برتری هوایی،فرصت زمان کافی جهت حصول به اهداف زیر را به دست آورد: ·         فرصت لازم جهت سازماندهی نیروهای پراکنده سطحی و انجام طرح‌ریزی‌های اولیه پدافندی را فراهم کند. ·         نیروهای سطحی از پشت جبهه به مناطق عملیاتی انتقال یابند. ·         کاهش توان رزمی دشمن باعث کاهش پوشش‌های هوایی آن شود. ·         ظرفیت جنگی دشمن در دست زدن به حملات احتمالی هوایی به نقاط حساس و حیاتی کشور کاهش یابد. جهت دستیابی به اهداف مورد نظر،نیروی هوایی با کسب برتری هوایی و به دست گرفتن ابتکار عملیات،موج حملات جنگده بمب افکن‌های خود را متوجه یکان‌های زرهی،پیاده،مکانیزه و توپخانه و قرارگاه‌های تاکتیکی،نقاط آمادی،ستون‌های نظامی و همچنین محورهای مواصلاتی نیروهای دشمن کرد. در نتیجه ارتش عراق که برای خروج از بن‌بست به‌دنبال راه مفری می‌گشت،به جنگ شهر‌ها و حمله به مناطق مسکونی روی آورد و آنها را با با موشک‌های اسکاد مورد حمله قرار داد. اما یکی از زمینه‌های بسیار مهم و قابل بررسی اقدامات نیروی هوایی در دوران دفاع مقدس، نقش نیروی هوایی در عملیات‌های دریایی است که بخصوص پیروزی و افتخار آفرینی آن در روز هفتم آذر ماه 1359به همراه نیروی دریایی ارتش و انهدام هفت فروند از هواپیماهای شکاری،هفت فروند از ناوچه‌های موشک‌انداز و یک فروند ناو نیروبر هزار تنی عراق و فرستادن آنها به قعر آب‌های خلیج فارس؛ در تاریخ دفاع مقدس ماندگار شد. در ادامه جنگ،نیروی هوایی در عملیات شکست حصر آبادان با به‌کار گرفتن هواپیماهای شکاری و عکس‌‌برداری هوایی و شناسایی تاکتیکی قبل از اجرای عملیات بر فراز منا‌طق اشغالی و عقبه جبهه‌ها و به دست آوردن اطلاعات جامعی از توانایی‌ و محدودیت‌ها،تجمع و تمرکز نیروها،ترکیب و ترتیب قوا، جابه‌جایی و تحرکات عراقی‌ها و در اختیار فرماندهان جنگ قرار دادن جهت اجرای این عملیات شرکت کرد که این عملیات با پیروزی کامل در مهر ماه 1360انجام شد.سپس در عملیات طریق‌القدس که به منظور آزادسازی بستان و تامین تنگه چزابه در محور بستان -سوسنگرد انجام شد،خلبانان نیروی هوایی،روزانه با انجام دَه‌ها سورتی پرواز به بمباران خطوط مقدم جبهه‌ها پرداختند و سپس ماموریت‌های تامین اطلاعات تاکتیکی،طرح‌ریزی برای تهیه آتش پشتیبانی از هوا ،قطع خطوط مواصلاتی و جدا سازی نیروها و پشتیبانی نزدیک هوایی از نیروهای سطحی و انهدام مراکز تجمع دشمن برای ایجاد شکاف در خطوط مستحکم تماس و همچنین تامین دفاع هوایی از عقبه و عمق مناطق عملیاتی و تامین پوشش هوایی ارتفاع کم،متوسط و بالا جهت عملیات بعدی را عهده‌دار شد. در عملیات معروف فتح‌المبین نیز نیروی هوایی ، نقش پدافند هوایی را بر عهده داشت و سایت های 4و 5 موشکی و ایستگاه رادار دهلوان که در اختیار ارتش عراق قرار گرفته بود آزاد شد و نیروی هوایی ایران توانست 27 فروند از انواع هواپیماهای عراقی را مورد هدف قرار داده و سرنگون کند.در ادامه آن، در عملیات بیت‌المقدس که با توجه به استعداد و ترکیب جدید نیروی زمینی عراق، ضرورت بکارگیری حجم وسیع‌تری از امکانات آفندی و پدافندی هوایی از سوی ایران به خوبی احساس می‌شد،با اتخاذ تدابیر مناسب عملیاتی و تغییر تاکتیک نیروی هوایی ایران،تمهیدات ارتش عراق خنثی شد و با انجام عملیات پشتیبانی نزدیک خلبانان ایرانی، خرمشهر آزاد شد. به طور کلی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با رشادت، دلاوری و پایمردی سربازانش در طی دوران دفاع مقدس و اهدای شهیدان و جانبازان بسیاری در راه پاسداری از وطن و دین اسلام ،توانست خدمات ارزنده‌ای را به جمهوری اسلامی ایران ارائه دهد