هواپیماهای رادار هشدار زودهنگام و کنترل هوابرد را باید از جمله مهمترین دستاوردهای نظامی سال های جنگ سرد دانست. رادارها که در جنگ جهانی دوم در ساختار نیروهای دفاع هوایی جای گرفتند از مسافت های بسیار دور، نزدیک شدن دسته بمب افکن ها و جنگنده های دشمن را آشکار کرده و به اطلاع فرماندهان می رساندند. در نتیجه با تخصیص میزان کافی از توان دفاعی به سمت اصلی حمله دشمن، دفاع مناسبی شکل می گرفت.ناتوانی رادارهای زمینی در پوشش مناطق بین عوارض طبیعی، عدم توانایی در ردگیری اهدافی که در پس انحنای زمین قرار می گرفتند و کمترین ارتفاع پروازی اهداف که برای رادار قابل کشف بود از جمله دلایل به وجود آمدن فکر استقرار این وسیله مهم روی هواپیماها به شمار می روند. نمونه جدید آواکس های آمریکا بر مبنای بوئینگ737(تصویر بالا) و نمونه قدیمی بر مبنای بوئینگ707(تصویر پائین)با این ابتکار، نقاط کور رادارهای زمینی تحت پوشش قرار می گرفت، اهدافی که در ارتفاع نزدیک به سطح زمین پرواز می کردند در صورت توانمندی تفکیک عوارض زمینی توسط رادار قابل تشخیص بود و همچنین با توجه به تحرک بسیار بالای این سکوی جدید رادار، امکان زیر نظر گرفتن مناطق مختلف در زمان های مورد نیاز وجود داشت.بدین ترتیب حلقه مهم و مؤثری به زنجیره دفاعی کشورهای صاحب فناوری افزوده شد که با تجمیع سامانه های مدیریت نبرد در آن، سامانه هشدار و کنترل هوابرد(AWACS) نام گرفت. آواکس روسی بر مبنای ایلیوشین76امروزه نمونه های مختلفی از این سامانه در دنیا ساخته می شود که بر پایه هواپیماهای کوچک توربوپراپ منطقه ای که بعضاً برای اجرای عملیات از روی ناوهای هواپیمابر توسعه یافته اند تا هواپیماهای پهن پیکر و دوربرد شکل گرفته اند. برد رادار آواکس ها عموماً از حدود 500 کیلومتر تا بیش از هزار کیلومتر و تعداد اهداف قابل کشف توسط آنها دست کم از چند ده تا چند صد هدف را شامل می شود. یک نمونه آواکس کوچک اروپایی روی هواپیمای سی-295(همرده با ایران-140)شکل رادار این هواپیماها نیز متنوع بوده و نمونه های مختلفی از آنتن هایی که در محفظه متحرک و پهن و مدور روی بدنه قرار دارند تا آنتن های تخت و ثابت که بعضاً به نوعی با بدنه یکپارچه شده اند را در بر می گیرند.اهمیت آواکس در نبردهای هوایی و نبردهای مدرنآواکس ها در جنگ شبکه محور که شکل جنگ های امروز را تغییر داده نقش یک گره اطلاعاتی مهم را بازی می کنند و ضمن تولید داده های حیاتی از فعالیت های هوایی و حتی تا حدودی زمینی و دریایی دشمن به عنوان چشم فرماندهان، کار یک ایستگاه رله ارتباطی را نیز انجام می دهند.دقت رادار آواکس ها به نسبت رادارهای ماوراء افق که آنها هم تا بردهای قابل توجه چند هزار کیلومتری را پوشش می دهند بسیار بهتر است و از این رو در عملیات های هوایی تأثیر بسیار بیشتری دارند.نکته قابل توجه دیگر، سطح وابستگی دشمن ما به آواکس برای مدیریت صحنه نبرد است که با توجه به نداشتن رادارهای زمینی و پوشش دقیق در عمق خاک ما بیشتر خود را نشان می دهد. البته رادارهایی که برای سامانه سپر دفاع موشکی آمریکا در منطقه نصب شده و خواهند شد تا حدودی پوشش راداری در عمق خاک کشورهای ایران و روسیه را برای این کشور به وجود می آورند اما همچنان دقت رادار آواکس ها موجب باقی ماندن این هواپیما در فهرست اولویت های پروازی هواگردهای آنها در هر روز است. نمای گرافیکی از صحنه یک نبرد هوایی وسیع در تمرینات هوایی آمریکاگفتنی است معادل این پوشش اطلاعاتی ایجاد شونده با آواکس با ماهواره های جاسوسی و پهپادها نیز فراهم نمی شود زیرا پهپادهای فعلی پذیرش سامانه های راداری لازم را نداشته و ماهواره های جاسوسی نیز با توجه به ارتفاع استقرارشان پوششی گذرا فراهم می کنند.تغذیه اطلاعاتی واحدهای پیشرو هوایی آمریکا و متحدانش نسبت به هواپیماهای نیروی مدافع هم بوسیله آواکس ها انجام می شود. بنابراین حدف یا ایجاد اخلال در مسیر تأمین این اطلاعات باعث خدشه دار شدن و بروز اشکالات جدی در کسب برتری هوایی توسط نیروهای متحد غربی خواهد شد. به علاوه با بروز مشکل برای آواکس های دشمن، مدیریت جامع صحنه نبرد نیز تنها به سامانه های ماهواره ای وابسته خواهد شد که پرداختن به بررسی روش های اخلال و انهدام ماهواره های دشمن به گزارشی مستقل نیاز دارد. نبود پوشش رادار زمینی یا آواکس، خلبان جنگنده را در اطلاع از موقعیت اطراف به مشکل خواهند انداخت.روش های احتمالی مقابله از سوی ایراننگاهی به روش های مقابله با هواپیماهای آواکس که در توانمندی های اعلام شده نیروهای مسلح کشورمان دیده می شود می تواند نشان دهد زنجیره تهاجمی دشمن توسط پهلوانان ایرانی قابل از هم گسسته شدن است.به گزارش مشرق، به کارگیری آواکس در مقابل ایران برای دشمن از این جهت نیز اهمیت ویژه ای دارد که مرزهای گسترده ایران و عمق مناسب سرزمینی، مساحت جغرافیایی بالایی ایجاد کرده که هر نقطه آن می تواند مبدأ آغاز مأموریت پهپاد، موشک های بالستیک و کروز ضد کشتی و ضد اهداف زمینی نیروهای مسلح کشورمان باشد.از این روست که روزانه تعدادی از آواکس های دشمن در جنوب کشور و اندکی دورتر از سواحل عربستان، روی خلیج فارس و همچنین در مسیر یکی از پایگاه های موجود در ترکیه به سمت افغانستان و از روی دریای خزر عبور می کنند تا بخش هایی از ایران را تحت پوشش راداری خود داشته باشند.موشک های سطح به هوای دوربردموشک های پدافند هوایی دوربرد یکی از کاندیداهای مطرح برای هدف قرار دادن آواکس های دشمن هستند. به جز سامانه بسیار دوربرد اس-200 ایران که برد نهایی آن می تواند به 300 کیلومتر برسد، سامانه ایرانی جایگزین اس-300 که از آن با نام باور373 یاد می شود هم از گزینه های قابل بحث در این زمینه است که برد نهایی موشک آن برای بررسی نهایی مورد نیاز است. شیوه های حرکتی موشک سامانه اس-200 در برابر اهداف مختلفموشک اس-200 سرعتی بیش از 7 برابر سرعت صوت داشته و برای درگیر شدن با هدف هایی در فاصله های زیاد دارای پروفیل حرکتی بخصوصی است. بنابر مطالب مندرج در رسانه های داخلی، این موشک در پایگاه های پدافند هوایی در بوشهر و بندرعباس مستقر بوده و با برد 300 کیلومتر می تواند آواکس های پرواز کننده در مسیرهای فعلی مطرح شده در جنوب کشور را به طور جدی تهدید کرده و یا آنها را مجبور به پرواز در ده ها کیلومتر دورتر کند. شلیک موشک دوربرد اس-200در منابع خارجی از وجود طرح هایی برای تجهیز نمونه هایی از این موشک به جستجوگرهای آشیانه یاب راداری نیز مطالبی به چشم می خورد که بیانگر توانمندی بالقوه بالای آن برای مأموریت های ضد آواکس است.موشک های هوا به هوای دوربرداین سلاح از این جهت مورد توجه است که در شرایط بحران اصولاً هواپیمای بسیار ارزشمند اما بی دفاعی مانند آواکس، تحت حمایت هواپیماهای جنگنده یا رهگیر خواهد بود تا از سوی جنگنده های مقابل که اغلب به موشک های کوتاه برد و میانبرد مجهز هستند آسیبی به آنها وارد نشود. از این رو هواپیماهایی با موشک های دوربرد هوا به هوا خارج از برد موشک های مدافعان آواکس ها، می تواند تهدید جدی برای این پرنده باشند.به گزارش مشرق، دوربردترین موشک هوا به هوای شناخته شده ایران که شواهدی بر ساخت بومی آن نیز دیده شده موشک فینیکس با سرعت 4.3 برابر سرعت صوت(حدود 4400 کیلومتر بر ساعت) است که برد بیشینه نمونه پایه آن در منابع بیش از 180 کیلومتر عنوان شده است. این برد بالا توانمندی خوبی برای تهدید دورایستای رادارهای پرنده و محافظان آن خواهد داشت. موشک هوا به هوای فینیکسلازم به ذکر است هر چند برخی از موشک های جدید هوا به هوا قابلیت انهدام موشک های هوا به هوای دیگر را دارند و فینیکس هم موشک نسبتاً بزرگی است اما سرعت بالای این موشک امکان هدف قرار گرفتن آن را کم می کند.جنگ الکترونیکیکی از روش های ناشناخته نیروهای مسلح کشورمان در مقابله با آواکس های دشمن استفاده از روش های مختلف جنگ الکترونیکی است که جلوه هایی از آن در به دام انداختن پهپادهای مختلف خارجی قابل مشاهده است.این توان الکترونیکی کشور البته دارای وجوه مختلفی بوده که پرداختن به جزئیات آنها از حوصله این بحث خارج است اما توان ردگیری اهداف مختلف بر مبنای فرکانس های صوتی آنها که در رزمایش های پیشین خبر از آن داده شده بود، اخلالگرهای زمینی دور ایستای ضد آواکس نظیر پلنا (در صورت وجود داشتن در ایران) و همچنین نمونه های هواپایه، اخلالگر سامانه های موقعیت یابی و اهداف فریب دهنده کوچک و پرتعداد از جمله روش های غیر تسلیحاتی برای ایجاد مشکل در فرایندهای کاری آواکس های دشمن است.هر چند روش های ناشناخته فراوانی در چله کمان رزمندگان اسلام وجود دارد اما مرور سریعی بر همین موارد اعلام شده نیز نشان دهنده شکننده بودن یکی از نقاط اصلی اتکای قدرت هوایی آمریکا و کشورهای متحد آن است که با ایجاد خلل در آن، راهبرد آزموده شده این جبهه در جنگ های اخیر به طور جدی به چالش کشیده خواهد شد.