مقدمه پاکستان با جمعیتی نزدیک به 120 میلیون نفر از کشورهای پر جمعیت اسیا به شما میرود.این کشور همواره درگیر رقابت دیرینه ای با هند بوده است که علاوه بر اختلافات مرزی ناشی از مساله کشمیر ریشه های عمیق تاریخی و مذهبی دارد.به گونه ای که از زمان استقلال و خارج شدن از یوغ استعمار انگلستان در طی نیم قرن گزشته این دو کشور سه جنگ را پشت سر گزاشتهاندو ادامه تنش بین انها گاه تا حدی اوج می گیرد که مشابه چند سال پیش به یک بحران هسته ای بدل می شود.ابزاراین رقابت در چند دهه اخیر تسلیحات موشکی با قابلیت حمل سر جنگی هسته ای بوده است.اما مقیاس سرمایه گزاری در این رقابت برای دو کشور متفاوت است. در حالی که هند برنامه گسترده موشکی خود را برای ایجاد بازدارندگی در مقابل کشورهای بزرگی همچون چین به پیش می برد و در صدد به وجود اوردن یک توان نظامی موثر بر معادلات منطقه ای و فرا منطقه ای است تمام تلاش پاکستان معطوف به ایجاد قابلیت موشکی و هسته ای برای ثابت نگه داشتن توان مقابله به مثل و ایجاد بازدارندگی در مقابل هند است.ان چه مسلم است همسایگی کشوری همچون چین شرایط امنیتی ویژهای را برای هند به وجود اورده که قابل مقایسه با پاکستان نیست اما همین شرایط نیست در حد خود توان زیادی را از پاکستان صرف کرده و می کند.در شرایط کنونی وسعت برنامه های موشکی اسلام اباد نشان از تلاش گسترده برای ایجاد بازدارندگی همه جانبه در مقابل هند دارد به گونه ای که هم اکنون این کشور توان زیر اتش قرار دادن بخش وسیعی از سرزمین هند را داراست.این توانایی از دو طریق حاصل شده است:قابلیت هسته ای هوا÷ایه و استفاده از طیف گسترده ای از موشکهای بالستیک کوتاه برد و میان برد سوخت جامد و سوخت مایع. هواپیماهای جنگنده F-16 تحویل شده از طرف امریکا در طی دهه 1980 را می توان اولین سامانه افندی هستا ای پاکستان در نظر گرفت.این هواپیماها نسبتبه موشک های پاکستان عملیاتی تر هستند.زیرا دارای برد بیشتر و قابلیت حمل بمب های بزرگتری می باشند.اما این موضوع مانع از تلاش های پاکستان در توسعه موشک های بالستیک نشده است.سه دلیل عمده برای این موضوع وجود دارد: 1) نخست انکه تا این اواخر به علت سیاستها و طحریم های نظامی گذشته امریکا که با هدف متوقف کردن برنامه هسته ای پاکستان انجام می گرفت پاکستان امکان توسعه ناوگان هواپیماهای پیشرفته خود را نداشت در حالی مه هند به اخرین دستاورد های محصولات نظامی روسیه بهویژه هواپیماهای پیشرفته دسترسی داشته است.در واقع اگر چه هم اکنون پاکستان به عنوان متحد امریکا در منطقه به شمار میرود و بخش عمده ای از تحریم های نظامی گذشته برداشته شده است اما تردید سیاسنت مداران پاکستان نسبت به سیاست ها و عملکرد امریکا در منطقه مانع از دست کشیدن ان ها از سیاست موشکیشان می شود 2) دوم انکه اقتصاد پاکستان توان تحمل فشارهای اقتصادی خرید هواپیماهای پیشرفته امریکایی و حتی اروپایی را ندارد.این موضوع مانع از گسترش و نوسازی این ناوگان می شود.ازسوی دیگر در اواخر دهه 1990 بویژ پس از ازمایش های ماه می 1998 هند و پاکستان فشارهای امریکا با شرایط ناپایدار سیاسی پاکستان همراه گردید به گونه ای که مانع از دست یابی پاکستان به فناوری های نوین بویژه در بخش هواپایه شد. 3)سوم و در نهایت انکه پیشرفت هند در توسعه پدافند هوایی توان هوایی پاکستان را به شدت به چالش کشیده است. بنابراین تنها رویکرد پاکستان را می توان در گسترش توان موشکی دید که تا کنون هند دفاعی در مقابل ان نداشته است.مگر انکه این کشور امکان دسترسی به سامانه موشکی پاتریوت را از طرف امریکا کسب نماید که در ان صورت پاکستان با بحران در سناریوی امنیتی خود مواجه خواهد شد. 2)اغاز برنامه توسعه موشکی اغاز برنامه موشکی پاکستان به عنوان بخشی از تلاش برای توسعه قابلیت برخورد هسته ای علیه هند به اوایل دهه 1980 باز می گردد.پاکستان در این زمان فاقد منابع فنی زیر ساخت های صنعتی و سرمایه انسانی موردنیاز برای توسعه فناوری موشکی بود.پس از تلاش ناموفق اولیه در دهه 1980 برای توسعه موشک های بالستیک کوتاه برد سوخت جامد-که مبتنی بر فناوری به دست امده ازفرانسه بود-این کشور نگاه خود را به سمت شرق و به کشورهای چین و کره شمالی برگرداند. با کمک این دو کشور از اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 پاکستان برنامه موشکیش را هم در بخش سوخت جامد و هم دذ بخش سوخت مایع توسعه داد.نقش چین در انتقال فناوری موشکی به پاکستان ناشی از رقابت منطقه ای این کشور با هند بود.اما تنها انتقال فناوری  قابلیت مورده نیاز را برای پاکستان ایجاد نمیکند بلکه توانایی جذب این فناوری نیز اهمیت بسزایی دارد.از نگاه کارشناسان توانایی جذب فناوری و گسترش موشک های سوخت جامد و سوخت مایع ناشی از رقابت بین دو مرکز تحقیقاتی اصلی پاکستان:کمیسیون انرژی اتمی و ازمایشگاه تحقیقاتی خان است. 3)توانمندی موشکی پاکستان 3-1 موشک های سوخت جامد:اگرچه ناوگان موشکی فعلی پاکستان به موشک های بالستیک کوتاهبرد محدود شده است اما مجتمع دفاع ملی و ازمایشگاه تحقیقاتی خان در زمینه موشک های بالستیک میانبرد نیز فعال هستند.کارشناسان توسعه ی بومی موشکی پاکستان را با ایجاد شبکه های پیچیده تامین قطعات و موارد مورده نیاز(با ویژگی کاربرد دو گانه)از دیگر کشورها مربوط میدانند.پاکستان علاوه بر توسعه موشکی به فناوری ساخت سر جنگی هستهای(برای نصب روی موشک)دست یافته است.حتی برخی گزارشها پا را فراتر نهاده و توانمندی پاکستان در این زمینه را بیش از هند ارزیابی میکند. همانطورکه پیش از این گفته شد پاکستان تلاش برای ساخت موشک بالستیک با فناوری بومی را در اوایل دهه 1980 با برنامه موشکی حتف-1 اغاز کرد.حتف-1 یک موشک سوخت جامد یک مرحله ای با برد 60 تا 80 کیلومتر و قابلیت حمل سر جنگی به وزن 500 کیلوگرم است.با کاهش وزن سرجنگی به حدود 100 کیل.گرم میتوان برد موشک را تا 350 کیلومتر افزایش داد.موشک حتف-1 به وزن 5/1 تن و طول 6 متر و قطر 66/0 متر در حدود سال 1995 عملیاتی شد.کارشناسان باور دارند که این موشک منشا فناوری فرانسوی داشته و از روی راکت های دراگن و دافین ساخته شده است.این راکت ها و فناوری ان در اواسط دهه 1980 به پاکستان منتقل شد.نمونه بعدی این موشک با نام حتف-1آ در فوریه سال 2000 ازمایش شد که دارای برد 100 کیلومتر است.   توسعه موشک حتف-1 به موشک حتف-2 انجامید که با نام ابدالی نیز شناخته می شود.این موشک-مه در مارس 2003 ازمایش شد-بک موشک سوخت جامد دو مرحله ای به ووزن 5/5 تن است که دارای برد 290 تا 300 کیلومتر است و قابلیت حمل سر جنگی 500 کیلوگرمی است.موشک از موتور حتف-1 به عنوان رانش مرحله اول و بک موتور جدید برای رانش مرحله دوم بهره می برد. تمام نمونه های موشک حتف قادر به حمل سر جنگی های متعارف با شدت انفجار بالا می باشد.این موشک ها از هدایت اینرسی بهره میبرند اما برخی از کارشناسان بر این عقیده اند که این موشک ها فاقد سامانه هدایت بوده و تنها راکت های برد بلند هستند. اگرچه موشک حتف-1 در سال 1992 و حتف-2 در اواسط دهه ی 1990 عملیاتی شدند اما گزارشاتی مبنی بر تولید انبوه این موشک ها منتشر نشده است.دلیل عمده ی این موضوع در دقت و برد این موشکهاست که سیاست مداران پاکستانی را به خرید موشک هایی با برد و دقت بیشتر از کشور های خارجی می کند. موشک چینی ام-11 که در پاکستان با نام حتف-3 یا غزنوی شناخته می شود به همین دلیل و با هدف تقویت قابلیت موشکی صورت گرفت.موشک ام-11 یک موشک سوخت جامد کوتاه برد است که توسعه ان در اواسط دهه 1980 میلادی اغازشد و دارای برد 280 کیلومتر و قابلیت حمل سر جنگی به وزن 800 کیلو گرم است با کاهش وزن سر جنگی به 500 کیلوگرم برد این موشک به 300 کیلومتر قابل افزایش است.پاکستان در اواخر دهه 1980 تعدادی از این موشک ها را از چین تحویل گرفت.هن اکنون قطعات این موشک در کشور پاکستان مونتاژ می شود.پاکستان ازمایش پرتاب موشک حتف را در اکتبر سال 2003 انجام داد و پس از ان تحویل ارتش پاکستان شد.   هم چنین کارشناسان معتقدند که پاکستان علاوه بر موشک ام-11 در اواسط دهه 1990 تعداد نامشخصی موشک بالستیک ام-9 از چین تحویل گرفته و خط تولید ان نیز به پاکستان منتقل شده است.این موشک در پاکستان با نام حتف-4 یا شاهین1 شناخته می شود که دارای برد 800 کبلومتر است و در ژولای 1997 نخستین ازمایش ان انجام شد.موشک ام-9 یک موشک تک مرحله ای سوخت جامد است که دارای برد 600 کیلومتر و قابلیت حمل سر جنگی به وزن 500 کیلوگرم است که با کاهش وزن سر جنگی امکان افزایش برد موشک تا 800 کیلومتر نیز ممکن می گردد.پاکستان در رقابت هسته ای با هند ادعا کرده که این موشک قابلیت حمل کلاهک هسته ای را داراست.این موشک در مارس 2003 ب ارتش پاکستان تحویل شد. اما توسعه موشکی پاکستان به این موشک ها محدود نشد.موشک شاهین-2 موشکی با برد بین 700 تا 2500 کیلومتر است که اطلاعات زیل=ادی در باره ان منتشر نشده است.این موشک دارای سوخت جامد و دو مرحله ای بوده و قابلیت جابجایی توسط خودرو را داراست.این موشک نیز نمونه دو مرحله ای موشک چینی ام-9 یا در واقع نمونه موشک ام-18 است.موشک ام-18 موشک دو مرحله ای با برد 1000 کیلومتر و قابلیت حمل سر جنگی به وزن 400 تا 500 کیلوگرم است.ازمایش پرواز ان در مارس سال 2004 انجام شد که موشک به برد 1800 کیلومتر رسید 3-2-موشک های سوخت مایع: پاکستان علاوه ر حرکت به سمت تامین و تولید موشک های سوخت جامد تلاش گسترده ای نیز برای تولید موشک های سوخت مایع انجام داده است.قدرت رانش بیشتر سوخت مایع امکان برد بیشتر را فراهم می سازد که در عمل با رانش سوخت جامد در شرایط کنونی دست یافتنی نیست.شروع برنامه موشک بالستیک سوخت مایع پاکستان توسط ازمایشگاه تحقیقاتی خان و همکاری نزدیک با کره شمالی به اوایل دهه 1990 باز می گردد.هدف این برنامه در ابتدا خرید موشک نودونگ و در مرحله بعد انتقال فناوری ان به پاکستان بود.حاصل ین توافق معرفی موشک غوری است که در پاییز سال 1997 ازمایش شد.لازم به ذکر است موشک نودونگ دارای فناوری روسی و بر گرفته از موشک ار-17 است.این موشک دارای برد بین 800 تا 1500 کیلومتر بوده و قابلیت حمل سر جنگی به وزن 700 تا 1300 کیلوگرم را داراست.نودونگ موشک بالستیک با قابلیت حمل سر جنگی هسته ای است.اما مشخص نیست که ازمایشگاه خان این نوع سر جنگی را روی این موشک در پاکستان نسب کرده است یا نه.منابع خبری از داشتن بین 12 تا 25 موشک از این نوع در پاکستان خبر می دهند.موشک غوری پاکستان که برنامه توسعه ان در سال 1993 اغاز شد و در اوریل 1998 مورد ازمایش قرار گرفتدارای برد 1500 کیلومتر و ظرفیت حمل سر جنگی به وزن700 کیلوگرم است.این موشک ظاهرا از سال 2000 به خدمت ارتش پاکستان در امده است.ازمایشگاه خان طرح هایی را برای نمونه های با برد بیشتر موشک غوری با نام غوری-2 و غوری-3 دارد.از این رو طراحی یک موتور پر قدرت تر را برای این نمونه از موشک ها در برنامه کاری خود دارد.ادعا شده که موشک غوری-2 دارای برد 2000 تا 2300 کیلومتر و ظرفیت حمل سر جنگی به وزن 1000 کیلو گرم است.موشک غوری-3 دارای برد 3000 تا 500 کیلومتر ست که هیچ گزارش تایید شده ای درباره توسعه و ازمایش این موشک رائه نشده است 4)وضعیت عملیاتی موشک های پاکستان در طیف مختلف موشک های بالستیک موجود در ارتش پاکستان موشک های حتف-1 و 2 به طور کامل عملیاتی هستند.اما شواهد از عدم ادامه خط تولید ان ها حکایت دارد.مهم ترین دلیل این موضوع برد کم این موشک ها و خارج از تیرس بودن شهر های مهم هند از برد این موشک هاست.از انجایی که هرگونه فعالیت نظامی پاکستان در مرز هند(به منظور نصب تجهیزات این موشک ها)از نگاه هند دور نمی ماند و این تایسات را در معرض اسیب پذیری شدید ناشی از شناسایی و انهدام قرار می دهد بنا براین موشک هایی برای پاکستان دارای ارزش نظامی هستند که جنبه ی غافل گیری را برای ارتش این کشور حفظ نموده و از عمق خاک پاکستان قابلیت انهدام اهداف را در هند داشته باشد. با افزایش برد موشک انچه که برای سامانه موشک اهمیت پیدا می کند دقت سامانه هدایت است که در نمونه های اولیه موشک های حتف این مورد دیده منی شود.در واقع نمونه های اولیه موشک حتف بیشتر راکت های برد بلند هستند تا موشک هایی با قابلیت هدایت.بنابر این این موشک ها در عمل دارای قابلیت ایجاد بازدارندگی بویژه بازدارندگی هسته ای در مقابل هند نبوده و از این رو به عنوان یک توان نظامی تاثیر گزار شناخته نمی شود.جهت گیری به سمت موشک های ام-9 و ام-11 چین و عدم توسعه برنامه موشکی حتف-2 و حتی رها کردن این برنامه ناشی از همین موضوع است.بنابر این اگر چه موشک حتف-2 در مارس 2003 مجددا ازمایش شد اما بر اساس نظر کارشناسان این ازمایش بیشتر جنبه سیاسی داشت وگرنه برد ناکافی و نداشتن قابلیت حمل سر جنگی هسته ای مانع از شناسایی این سامانه به عنوان یک موشک تاثیر گزار و راهبردی در رقابت هند و پاکستان می گردد.بر این اساس عملیاتی شدن سریع موشک های بالستیک غزنوی(ام-11)و شاهین(ام-9)را می توان ناشی از همین نیاز دانست.سرمایه گزاری زیاد پاکستان بر روی این نوع از موشک های چینی کوتاه برد به منظور قابلیت حمل سر جنگی هسته ای را می توان طبیعی ارزیابی نمود.ان چه امکان دسترسی پاکستان به این نوع موشک ها,موشک های با برد بیشتر,فناوری ان ها و حتی در یک گام جلوتر فناوری تولید و نصب کلاهک هسته ای بر روی این موشک ها را فراهم ساخته است رقابت دیرینه ی هند و چین است. 5)نتیجه گیری قدرت گرفتن پاکستان توان تسلیحاتی هند را به چالش طلبیده و در عمل همان گونه که تا کنون رخ داده موجب سرمایه کذاری بیشتر هند در زمینه های نظامی می شود.این موضوع رقابت تسلیحاتی در اسیا را تا حد زیادی افزایش می دهد که اولین نتیجه ان به چالش کشیده شدن توان نظامی چین و تضعیف هیبت قدرت نظامی این کشور است.این موضوع تشدید فعالیت های نظامی چین را به دنبال خواهد داشت.علاوه بر این مونازعه دو کشور هسته ای در قلب اسیا با روشن بودن اتش اختلافات مرزی و قومی این منطقه را به کانون بحران های بین المللی دردسر ساز تبدیل می سازد که این موضوع در راستای سیاسهای امریکاست.به بیان دیگر می توان گفت بخشی از رقابت موجود در هند و پاکستان ناشی از تحریکات امریکاست به گونه ای که این کشور ه تنها در پی حل مساله نه چندان پیچیده کشمیر نیست بلکه وجود ان را نیز در راستای سیاست های منطقه ای خود ارزیابی می کند تا از این طریق به گونه ای اقتصاد چین را تحت فشار قرار داده و مانع از جهانگرایی سیاست های چین شود.هم چنین این رقابت مانع از همگرایی های جدید منطقه ای و شکل گیری پیمان های جدید می شود.ممانعت از تشکیل مثلث قدرتمند هند چین و رئسیه که وزنه سنگینی در منطقه و جهان ایجاد می کند و مانع اصلی پیشبرد سیاست های امریکا در منطقه و جهان است از اهداف اصلی امریکاست.رقابت هند و پاکستان و مساله کشمیر همان دامی است که هند و بویژه پاکستان-که توان اقتصادی کمتری دارد-سالهاست در ان گرفتارند.