از بعد از جنگ جهانی اول که نقش استراتژیک نیروی هوایی در تغییر نتیجه نبرد مشخص شد، توسعه نیروی هوایی در راس اولویت‌های ارتش‌ها قرار گرفت و صنعت هوایی نظامی پدید آمد.
صنعت هوایی نظامی اهمیت زیادی در تأمین امنیت ملی و دفاع از مرز‌های کشورها دارد. این اهمیت به چند دلیل کلیدی استوار است:
بازدارندگی و دفاع ملی: هواپیماهای نظامی نقش مهمی در ایجاد قدرت بازدارندگی دارند. هواپیماهای پیشرفته قادرند تهدیدات هوایی و زمینی را شناسایی و خنثی کنند، که این امر به حفظ امنیت حریم هوایی و زمینی کمک میکند و در نبرد‌ها به مثابه بازوی بلند قوای نظامی کشورها عمل میکنند. بمباران پایگاه استراتژیک اچ ۳ در مرز اردن و رهگیری جنگنده‌های مهاجم به ایران مصادیق این مورد هستند.
پشتیبانی از عملیات زمینی و دریایی: نیروی هوایی مدرن با اجرای مأموریت‌های شناسایی و حمله، پشتیبانی عملیاتی مهمی برای نیروهای زمینی و دریایی فراهم میکند. این امر شامل حمله به اهداف دشمن، ترابری لجستیکی، و امدادرسانی می‌شود و به طور مستقل یک تهدید بالفعل علیه نیروی زمینی دشمن است.
نوآوری و فناوری: توسعه فناوری‌های پیشرفته در صنعت هوایی نظامی، اغلب به پیشرفت فناوری‌های غیرنظامی نیز کمک میکند. فناوری‌هایی مانند سیستم‌های ناوبری، ارتباطات، و مواد پیشرفته از این جمله‌اند. توافقنامه همکاری متعدد بین بین ایرلاین‌ها و صنایع هوایی برای تولید قطعات و خدمات تعمیرات مصادیق همکاری فناورانه هستند.
اقتصاد و اشتغال: صنعت هوایی نظامی به خلق اشتغال و تقویت اقتصادی کشورها کمک میکند، زیرا نیاز به نیروی کار ماهر در زمینه طراحی، تولید و نگهداری تجهیزات هوایی دارد.
امنیت جهانی و ائتلاف‌ها: توانمندی‌های هوایی یک کشور می‌تواند بر نقش آن در ائتلاف‌های بین‌المللی و عملیات صلح‌ساز تأثیر بگذارد. کشور‌هایی با نیروهای هوایی قوی می‌توانند سهم بیشتری در مأموریت‌های حفاظت از امنیت جهانی ایفا کنند و گاهاً امنیت هوایی کشورها برون سپاری امنیتی می‌شود که در زمینه دیپلماتیک هم آورده‌های زیادی دارد.
این عوامل نشان‌دهنده نقش کلیدی صنعت هوایی نظامی در تأمین و حفظ امنیت داخلی و بین‌المللی کشورها است.
از دوران جنگ تحمیلی ایده ساخت جنگنده بومی در کشور مطرح شد و آغاز فرایند تولید جنگنده جت بومی توسط شهید ستاری مطرح شد. در ابتدا پروژه آذرخش در اواخر جنگ آغاز شد که در واقع بازسازی سنگین جنگنده‌های آسیب دیده اف ۵ موجود در سازمان رزم بود که با قطعات بومی و نمونه‌های موجود در انبار‌ها هسته اولیه صنعت تولید جنگنده بنیان ریزی شد. اولین جنگنده تولیدی آذرخش ۱ بود که به تعداد ۱ فروند تولید و تحویل نهاجا شد و نمونه‌های بعدی هم با همکاری مشترک با چینی‌ها توسعه پیدا کردند که شامل استفاده از یکسری قطعات الکترونیکی و ارتباطی چینی و نصب هاد و البته تجهیز به نمونه چینی رادار گریفو روی جنگنده اف ۵ میشد. به طور کلی ابر پروژه تولید نمونه ارتقا یافته اف ۵ به طور ۱۰۰ درصد بومی، با نام SR۲ شناخته میشد که شامل همکاری مشترک با چینی‌ها و تحقیق و توسعه توسط وزارت دفاع و نیروی هوایی میشد.
متاسفانه با خروج چینی‌ها و تحریم‌های جهانی، پروژه مطابق زمان بندی پیش نرفت ولی متخصصان بومی کشور پروژه را با موفقیت به اتمام رساندند و در کنار جنگنده‌های آذرخش ۱ و ۲، جنگنده سیمرغ، جنگنده‌های صاعقه ۱ و ۲، پروژه تذرو و تولید بومی قطعات با موفقیت همراه بود و نمونه‌های مدرن در سطح جهانی با نام کوثر و یاسین امروزه در مراحل نهایی توسعه و تولید قرار دارند و در سال‌های پیش رو به مرور در ناوگان هوایی ارتش و سپاه عملیاتی می‌شوند و تمام فرایند آموزش خلبان مطابق با استاندارد‌های روز پیش خواهد رفت و امکان جذب دانشجوی خارجی پرواز و بالتبع ارزآوری هم خواهد داشت.
در کنار دو پلتفرم کوثر و یاسین که آینده صنعت هوایی نظامی را تشکیل میدهند، نباید از تولیدات قبلی ایران در این حوزه غافل شد. جنگنده صاعقه از دهه هشتاد در کشور عملیاتی شده و امروزه در پایگاه شکاری تبریز عملیاتی هستند.
ایده بازطرحی اف ۵، فراتر از جنگنده آذرخش بوده است و در واقع بخشی از فرایند تولید جنگنده سنگین با طراحی ایرانی بوده است که برنامه ریزی بلند مدت کشور به شمار می‌آید.
مطالعات طراحی این جنگنده، از سال ۱۳۷۸ آغاز شد و طراحی و محاسبات نهایی طراحان، تا سال ۷۹ به اتمام رسید و از اول دهه هشتاد مدل سازی‌ها و تست‌های طراحی آغاز شد. پس از موفقیت این مرحله، در سال ۸۲ نمونه اولیه این جنگنده پرواز آزمایشی خود را در تاریخ ۱۸/۱۱/۱۳۸۸ انجام داد. نمونه‌های اصلاح شده پروازی، آزمایشات پروازی خود را تا ۱۶/۵/۱۳۸۵ به پایان رسید. سرانجام برای اولین بار در رزمایش ضربت ذوالفقار تبریز با انجام ۴ سورتی پرواز، تعداد ۷۶ راکت را پرتاب کردند. در مرحله دوم هم در دو سورتی پرواز، ۴ تیر بمب سری مارک را پرتاب کردند.
نمونه اولیه پروازی رادوم (محفظه قرارگیری رادار)، سکان عمودی و ورودی هوای پیشران نسبت به صاعقه‌ها متفاوت بود.
در ادامه تصاویر نمونه اولیه صاعقه ۱ نهاجا در روز تست با پینت منحصر به فرد آبی کمرنگ را مشاهده میکنید.
تصاویر نمونه اولیه صاعقه
این جنگنده در دو نسخه، تک سرنشین (صاعقه ۱) و دوسرنشین (صاعقه ۲) تولید شده است. طول این جنگنده (صاعقه ۱) حدود ۱۴.۴۵ متر و ارتفاع آن تقریبا ۴ متر برآورد می‌شود. صاعقه ۱ و ۲ نسل سوم هستند و سرعت آن تا ۱۷۰۰ کیلومتر بر ساعت است. صاعقه در بعد فنی تقریبا مشابه اف ۵ است و جز در موارد جزیی، ویژگی‌های پروازی و عملیاتی مشابه اف ۵ ایی (صاعقه ۱) و اف ۵ اف (صاعقه ۲) دارد. خلبانان این دو جنگنده جز دو موارد محدود آموزش‌های پروازی یکسان می‌بینند و خلبانان صاعقه از بین برترین خلبانان اف ۵ برگزیده می‌شوند. البته دلیل ساخت صاعقه ۲ آموزش خلبانان صاعقه ۱ برای عملیات‌های ویژه متناسب با تغییر پلتفرم صورت گرفته بوده است.
جنگنده صاعقه ۲ دو سرنشین که ارتقای طراحی اف ۵ با سکان وی شکل هستند (تصاویر اختصاصی دانشجو)
محل تولید صاعقه صنایع هسا در شاهین شهر اصفهان بود و از سال ۱۳۹۷ ظرفیت‌های خط تولید به جنگنده کوثر اختصاص پیدا کرد. استتار رونمایی و تحویل این جنگنده‌ها به نهاجا آبی پررنگ مشابه تیم آکروجت آمریکایی بلوآنجلز بود که پس از تحویل رسمی به یگان پروازی در تبریز، رنگ استتار خاورمیانه‌ای برای آن‌ها انتخاب شد.
قبل و بعد دو پینت متفاوت منقش شده روی صاعقه ۱
رادار واویونیک
تا حالا اظهار نظر رسمی راجع به سیستم راداری صاعقه صورت نگرفته است، اما ۳ احتمال راجع به رادار مطرح شده است:
۱: رادار خانواده ژوک منصوب روی میگ ۲۹: این احتمال بعید است و نصب رادار روسی کاملا تکذیب می‌شود چراکه دماغه کوچک اف ۵ صرفا پذیرش فضایی رادار‌های کوچک را دارد و ابعاد بزرگ این رادار‌ها همخوانی ندارد.
۲: رادار خانواده گریفو: این رادار در دهه نود میلادی محبوب بود و ایتالیا و چین (نمونه ساخته شده صنایع دفاعی چین) از آن در صنایع هوایی خود بهره بردند. در جریان پروژه آذرخش، نمونه چینی گریفو در ایران عملیاتی شد و تکنولوژی ساخت آن به ایران منتقل شد. هرچند نمونه ساخت ایران این رادار موفق هوایی به طور رسمی روی جنگنده کوثر نصب و عملیاتی شد، ولی با توجه به تصاویر منتشره از الکترونیک و اویونیک (کابین) این جنگنده، نشانه‌ای از این رادار در جنگنده صاعقه دیده نشده است.
۳: رادار آمریکایی APQ۱۵۳ که روی جنگنده اف ۵ نصب شده است. این محتمل‌ترین گزینه است که با توجه به شباهت‌های فنی این جنگنده با اف ۵، گزینه اصلی این جنگنده است. البته لازم به ذکره این رادار امروزه منسوخ است و ارتقا یا جایگزینی آن نیاز است که ظرفیت بومی آن در کشور وجود دارد.
اویونیک این جنگنده در نسخه اول و دوم، آنالوگ است و خبری از تجهیزات پروازی دیجیتال، هاد یا نمایشگر‌های پروازی نیست.
کابین صاعقه ۱
کابین صاعقه ۲
تسلیحات قابل حمل و قابلیت‌های رزمی
این جنگنده از ۷ پایلون بهره میبرد که تا ۳۲۰۰ کیلوگرم مهمات حمل میکند. تسلیحات قابل حمل انواع بمب و مهمات پرتابی سنگین آمریکایی و روسی موجود در زرادخانه تسلیحاتی و همچنین تسلیحات هواپرتاب بومی مانند بمب‌های هدایت شونده یاسین را دارا است. در زمینه هوا به هوا هم قابلیت تسلیح به موشک‌های سایدوایندر را دارد.
جنگنده صاعقه ۱ مسلح به موشک‌های هوا به هوای سایدوایندر
جنگنده صاعقه ۲ و پرتاب بمب‌های مشقی در تمرینات نهاجا
طراحی و زیرساخت تولید
این جنگنده در صنایع هسا اصفهان تولید شد و خط تولید تا اواسط دهه نود فعال بود و مجموعاً ۵ فروند نسخه صاعقه ۱ و یک فروند صاعقه ۲ به طور رسمی تولید شدند. این آمار ارائه شده توسط وزارت دفاع به طور رسمی است ولی این احتمال هم وجود دارد تعداد مازاد هم تولید شده باشد که به دلیل ماهیت ارتقا (نه تولید) جزو آمار تولیدی نیامده است. گرچه با توجه به رجیستر ها، همان تعداد ۵ فروند صاعقه ۱ و یک فروند صاعقه ۲ منطقی‌تر است.
تصاویری از خط تولید جنگنده صاعقه در صنایع هسا
صاعقه ۲ در مرحله رنگ آمیزی پس از تولید
بنر صنایع دفاع از تعداد تولیدی صاعقه
در مجموع صاعقه، بخشی از تحقیقات صنایع دفاع ایران در راستای رسیدن به دانش فنی ساخت جنگنده سنگین بوده است و همان ۵ فروند برای کسب چنین دانشی کافی بوده است و اولویت تولید با جنگنده کوثر است. صاعقه‌ها در گردان ۱۵۰ شکاری تبریز مستقر هستند و به دلیل حضور در نمایشگاه‌های هوایی بین مردم محبوب هستند.
با توجه به اظهارنظر‌های برخی مقامات وزارت دفاع و نیروی هوایی که خبر از تولید جنگنده نیمه سنگین ایرانی دادند، احتنمال آغاز پروژه جنگنده صاعقه ۳ مطرح شد.
همچنین امیر واحدی فرمانده فعلی نهاجا در سال ۱۳۹۹ خبر از ساخت جنگنده سنگین ایرانی داد و گفت: اینکه چرا روی این هواپیما کار شد را حقیقتا من تفکر صنتعگران را نمی‌دانم، اما کار باید از جایی شروع میشد و این کاری که امروز با کوثر شروع شده است موجب شده تا ساخت جنگنده سنگین نیز شروع شود.
شایعاتی مبنی بر تلاش ایران برای تولید یک جنگنده نسل چهارم با همکاری محدود با روس‌ها در فضای مجازی منتشر شده بود که مقامات رسمی تا الان اظهار نظری راجع به آن نداشتند.
در کنار شایعات و برخی اظهارنظر‌های رسمی مقامات راجع به جریان داشتن پروژه ساخت نسل چهارم بومی، چندسالی میشه که ماکت یک جنگنده تک موتوره با طراحی مشابه جنگنده صاعقه در محافل رسمی به طور ثابت منتشر شده است که بازار شایعات پروژه صاعقه ۳ را گرم‌تر کرده است. ماکت این جنگنده خبر از یک جنگنده نیمه سنگین با سکان وی شکل و تک موتور با ۹ پایلون (جایگاه نصب سلاح) می‌دهد.
تصاویر ماکت جنگنده جدید نهاجا که احتمالا همان صاعقه ۳ باشد
به طور کلی پروژه صاعقه ۱ و ۲ بخشی از یک برنامه ریزی بلند مدت برای تولید جنگنده بومی نسل چهارم بودند و اولین تجربه ایران در طراحی جنگنده رزمی محسوب می‌شود. الگوی طراحی این جنگنده از روی اف ۱۸ هورنت آمریکایی بر پایه پلتفرم اف ۵ بوده است. طبق شنیده‌ها برنامه سازندگان این خانواده در نهایت تولید یک جنگنده سنگین بوده است که گفته می‌شود فرایند تولید آن شروع شده است. به نظر میرسد آینده صنایع هوایی ایران به لطف تلاش‌های متخصصان صنایع دفاع و نیروی هوایی روشن است و افزایش کمی و کیفی جنگنده‌های ساخت ایران در ناوگان ارتش و سپاه محتمل است.
نوشته: سیدنویدرضا موسوی
