در آسمان اوکراین، یکی از دراماتیک‌ترین دوئل جنگنده ها در دهه‌های اخیر بین یک جت قدیمی، اما بسیار قدرتمند غربی و یکی از پیشرفته‌ترین جنگنده‌های روسیه در حال شکل‌گیری است: نبرد F-16 Fighting Falcon در مقابل سوخوی سو-۳۵.
این رویارویی چیزی بیش از یک درگیری میان دو جت جنگنده خواهد بود. این نبرد فلسفه ها بین تصویر روس ها از جنگنده های بهینه سازی شده برای نبرد هوایی، در مقابل تصور غربی از جت هایی خواهد بود که به یک اندازه در نبرد هوا به هوا و هوا به زمین مهارت دارند.
همچنین این نبرد، نبردی بین قدیم و جدید است. F-16 هایی که اوکراین دریافت خواهد کرد در دهه ۱۹۷۰ طراحی شده اند، هرچند در طول سال ها به کررات ارتقا یافته اند. با این وجود، اوکراین که ناامید از جایگزینی ناوگان رو به کاهش جنگنده های سوخو۲۷ و میگ-۲۹ دوران شوروی خود است، خوشحال خواهد شد که ۴۵ فروند یا بیشتر F-16 قبلاً متعلق به بلژیک، دانمارک، هلند و نروژ را که در حال جایگزینی فالکون های خود با جنگنده های رادار گریز F-35 هستند. با توجه به اینکه خلبانان اوکراینی در حال حاضر در ایالات متحده و سایر کشورها در حال آموزش هستند، اولین F-16 با خلبان اوکراینی ممکن است تابستان امسال به پرواز دربیاید.
اف-۱۶ در برابر سو-۳۵: بر اساس اعداد و ارقام
اف-۱۶
- وظیفه عمده: جنگنده چندمنظوره نبرد هوا به هوا و هوا به زمین
- طول بال: حدود ۱۰ متر
- طول: ۱۵ متر
- ارتفاع: ۴.۹ متر
- وزن: ۸,۹۳۶ کیلوگرم بدون سوخت
- سرعت: ۲,۴۰۰ کیلومتر بر ساعت (ماخ ۲ در ارتفاع)
- برد عملیاتی (F-16A/B): 920 کیلومتر
- قیمت: ۶۳ میلیون دلار برای جدیدترین مدل F-16V
سو-۳۵
- وظیفه عمده: جنگنده چندمنظوره نبرد هوا به هوا و هوا به زمین
- طول بال: ۱۵.۳ متر
- طول: ۲۱.۹ متر
- ارتفاع: ۵.۹ متر
- وزن: ۱۹,۰۰۰ بدون سوخت
- حداکثر سرعت: ۲,۴۰۰ کیلومتر بر ساعت (ماخ ۲.۲۵ در ارتفاع)
- برد عملیاتی: تقریباً ۱,۵۸۴ کیلومتر
- قیمت: ۸۵ میلیون دلار (برآورد)
Su-35 اولین نبرد رسمی خود را در جریان مداخله روسیه در سال ۲۰۱۶ در سوریه انجام داد. اما جنگ در اوکراین غسل تعمید آتش واقعی Su-35 در برابر حریفی است که به جنگنده‌های مدرن و موشک‌های ضدهوایی مجهز شده است. مقایسه F-16 با Su-35 آسان نیست. F-16 یک هواپیمای نسل چهارم است که در اواخر دهه ۱۹۷۰ در کنار F-15 Eagle و Su-27 و MiG-29 شوروی وارد خدمت شد. Su-35 بخشی از نسل ۴.۵ محسوب می شود که جنگنده های نسل چهارم ارتقا یافته ای هستند که در اواخر دهه ۱۹۹۰ معرفی شدند، از جمله F/A-18 E/F Super Hornet، Typhoon، Rafale و MiG-35.
برین تانهیل، کارشناس دفاعی و خلبان سابق نیروی دریایی ایالات متحدهمی گوید: «این یک ایراد به F-16 نیست، اما این جنگنده در دهه ۱۹۷۰ طراحی شده است.» در هر صورت، ریسک در رویارویی این دو جنگنده از این بالاتر نخواهد بود. در حالی که جنگنده های ساخت آمریکا و روسیه از زمان جنگ کره در سال ۱۹۵۰ دوئل می کردند، درگیری آتی در آسمان اوکراین حیاتی خواهد بود. نیروی هوایی روسیه علیرغم برتری عددی و تکنولوژیکی در اوکراین عملکرد ضعیفی داشته است، با این حال حملات هوایی اخیر با استفاده از بمب های گلایدری، سیستم های دفاعی اوکراین را ویران کرده است. برای توقف بمباران روسیه و راه اندازی یک ضد حمله موفق، اوکراین حداقل باید کنترل این کشور بر هوا را به چالش بکشد و در حالت ایده آل بتواند حملات هوایی خود را انجام دهد.
Viper و Flanker
F-16 فایتینگ فالکون (که معمولاً به عنوان “Viper ” و گاهی اوقات “Lawn Dart” شناخته می‌شود) بعد از یک شکست و از روی شرم خلق شد. در طول جنگ ویتنام، قدرتمندترین کشور جهان نتوانسته بود بر نیروی هوایی کوچک ویتنام شمالی غلبه کند. یکی از دلایل این بود که ارتش ایالات متحده از هواپیماهایی مانند F-4 Phantom استفاده می کرد – جنگنده ای قدرتمند اما سنگین که در اصل برای رهگیری بمب افکن های شوروی طراحی شده بود تا میگ های چابک.
این امر باعث شد گروهی بحث‌برانگیز از مبتکران – “مافیای جنگنده” افسانه‌ای – نیروی هوایی ایالات متحده را متقاعد کنند که به جنگنده‌ای کوچک، سبک و نسبتاً ارزان نیاز دارد که بتواند به جای اتکا به موشک‌های هوا به هوای دوربردی که اف-۴ داشت، به شکل تن به تن بجنگد. نتیجه یکی از پرکارترین جت های مدرن بود که از سال ۱۹۷۶ بیش از ۴,۶۰۰ فروند از آن ساخته شد، توسط ۲۵ کشور خریداری گردید و تعداد این کشورها همچنان رو به افزایش است. همچنین نسبت به اکثر جنگنده های کنونی، به ویژه در دست نیروهای هوایی ایالات متحده و اسرائیل، نبردهای بیشتری را تجربه کرده است.
Viper حدود ۱۵ متر طول دارد و طول بال آن ۱۳ متر و وزن آن حدود ۱۰ تن است. می تواند به سرعت ۲ ماخ (دوبرابر سرعت صوت) برسد، قدرت مانور بالایی دارد و به یک توپ ۲۰ میلی متری و همچنین ۱۱ نقطه نصب برای حمل سلاح و مخازن سوخت بیرونی، به علاوه غلاف هایی برای مختل کردن رادارها و شناسایی اهداف زمینی برای مهمات هدایت شونده نقطه زن است. تسلیحات دقیق آن بعد از رسیدن به دست اوکراین به این بستگی دارد که ایالات متحده و اروپا با چه مهماتی موافقت کنند، اما F-16 در مأموریت های هوا به هوا و هوا به زمین به همان اندازه قدرتمند است. علاوه بر موشک‌های راداری با برد متوسط AIM-120 و موشک‌های گرما یاب AIM-9 Sidewinder، این جنگنده می‌تواند بمب‌های گلاید JDAM، موشک‌های ضد تشعشع HARM و احتمالا موشک‌های اروپایی دوربرد مانند Storm Shadow ساخت بریتانیا را حمل کند.
موشک هوا به هوای پیشرفته میان برد AIM-120 یا AMRAAM از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برخلاف موشک‌های هوا به هوای فعلی اوکراین که با رادار هدایت می‌شوند، که باعث می شود جنگنده ها مجبور باشند به طور مداوم قفل رادار را روی هدف نگه دارند، AMRAAM دارای یک رادار «شلیک کن و فراموش کرن» است که به طور خودکار روی هدف قفل می کند.
اما تطبیق پذیری برای همه چیز به معنای توانایی کمتر در یک چیز است. تانهیل می گوید: «می توانید از F-16 برای ماموریت هوا به هوا استفاده کنید، اما به خوبی F-15 نیست. می توانید از آن برای پشتیبانی هوایی در فاصله نزدیک استفاده کنید، اما به خوبی A-10 نیست. می تواند حمله زمینی انجام دهد، اما به خوبی F-15E Strike Eagle نیست. … این هواپیما تقریباً در همه چیز خوب است، اما در هیچ چیز بهترین نیست».
Su-35 نیز تاریخچه پیچیده ای دارد. این هواپیما از Su-27 (نام رمز ناتو: “Flanker”) متعلق به دهه ۱۹۷۰، یک هواپیمای برتری هوایی طراحی شده برای نبرد هوا به هوا مشتق شده است. هدف این بود که این جنگنده پاسخ شوروی به F-15 باشد: فقط نگاه کردن به این دو هواپیمای دو موتوره نشان می دهد که آنها اشتراکات بیشتری نسبت به F-15 و F-16 تک موتوره دارند.
جنگنده Su-35 در اوایل دهه ۱۹۸۰ به عنوان یک نسخه با قدرت مانور بیشتر از Su-27 Flanker خلق شد (از این رو Su-35 به عنوان “Flanker-E” یا “Super Flanker” شناخته می شود). پس از آزمایشات سوخوی با نمونه‌های اولیه مختلف در دوران حکومت شوروی و سپس روسیه، Su-35 فعلی در اوایل دهه ۲۰۰۰ به عنوان یک Su-27 بهبود یافته با برخی قابلیت‌های هوا به زمین معرفی شد که آن را بیشتر به جنگنده‌های بمب‌افکن مانند F-16 شبیه می کرد.
Su-35 از لحاظ جثه بسیار بزرگ تر از F-16 است. Su-35 با طول ۱۵.۳ متر و طول بال حدود ۲۲ متر، حدود ۵۰ درصد بزرگتر از F-16 است. با بیش از ۱۸ تن وزن، تقریباً دو برابر وزن Viper را دارد. Su-35 مجهز به یک توپ ۳۰ میلی متری و همچنین ده نقطه سخت اتصالی است که آن را قادر به پرتاب مجموعه ای از مهمات هوا به هوا و هوا به زمین می کند. آنچه که اوکراین و غرب را به طور ویژه نگران می کند، موشک های هوا به هوای راداری دوربرد R-37 و R-77 آن است که سلاح هایی با قابلیت شلیک کن و فراموش کردن هستند و می توانند هواپیماهای اوکراینی را از خارج از برد موشک های هوا به هوای این کشور هدف قرار دهند.
چیزی که این مقایسه را پیچیده تر می کند، تنوع هواپیماهای درگیر است. انواع زیادی از F-16 ها با نیم قرن سابقه وجود دارد، از جمله «بلوک‌های» مختلف افعی‌های نیروی هوایی ایالات متحده و همچنین مدل‌های خاص برای خریدارانی مانند اسرائیل. تازه ترین نسخه به نام F-16 Block 70 با رادار الکترونیکی پیشرفته APG-83 ، موتور ارتقا یافته و مخازن سوخت منطبق شده است.
اما F-16 های دانمارکی و هلندی که به اوکراین قول داده شده اند، مدل های دوران جنگ سرد هستند. آنها مدل‌های F-16 MLU (به‌روزرسانی عمر متوسط) هستند که F-16A/Bهای اروپایی اواخر دهه ۱۹۷۰ هستند که در اواسط دهه ۱۹۹۰ با ویژگی‌هایی مانند رادار بهبودیافته AN/APG-66(V)2، (یک سنسور قدیمی غیر AESA )، ناوبری GPS، و قابلیت شلیک موشک های AIM-120 ارتقا یافته است. منطقی است که فرض کنیم آنها نسبت به جدیدترین Viperها ضعیف تر هستند، اما بسیار برتر از F-16 های دوران جنگ سرد خواهند بود.
تانهیل تصریح می کند: «با به‌روزرسانی Mid-Life، چیزی که باید در نظر داشته باشید این است که این هواپیماها به طور مداوم از لحاظ نرم‌افزاری ارتقا می‌یابند که به آنها اجازه می‌دهد از تسلیحات مدرن استفاده کنند».
Su-35 قدرت مانور بالاتری دارد اما این موضوع کمک چندانی به برتری این جنگنده نمی کند
به طور معمول، یک وسیله نقلیه کوچکتر از یک وسیله نقلیه بزرگتر قدرت مانور بیشتری دارد. اما برای جنگنده های جت، ماجرا به این سادگی نیست. عوامل فنی مختلفی مانند بارگیری بال (مزیت: F-16) و نسبت پیشرانه به وزن برای شتاب سریع (برتری : Su-35) وجود دارد.
آنچه قابل توجه است این است که Su-35 “فوق مانورپذیر” در نظر گرفته می شود، تا حد زیادی به این دلیل که از جهت دهی رانش سود می برد، که از نازل های قابل هدایت برای هدایت نیروی پیشرانه موتور استفاده می کند. با استفاده از قابلیتی که تنها در چند هواپیما از جمله F-22 و Su-30MKI یافت می شود، Su-35 می تواند مانور دیدنی کبرا را انجام دهد، جایی که جنگنده به طور ناگهانی سرعتش را کاهش داده و روی دم خود می ایستد که باعث می شود هواپیمای دشمن به هدف نزند.
در حالی که مانور کبرا در نمایش های هوایی قابل توجه است، سرعت و انرژی را نیز از هواپیما سلب می کند، که در یک جنگ تن به تن چیز خوبی نیست. اما مشکل واقعی این است که در حالی که مانورپذیری در جنگ جهانی دوم یا جنگ ویتنام یک مسئله بود، اما در نبردهای هوایی مدرن دیگر یک فاکتور تعیین کننده به حساب نمی آید. اگر جت های امروزی نبرد تن به تنی انجام دهند، احتمالاً به این دلیل است که یک یا هر دو طرف مرتکب اشتباه شده یا توانایی فنی برای حمله از فاصله ایمن را نداشته اند. رویه این است که جنگنده های مدرن، مانند F-35، به عنوان تک تیراندازهای هوایی عمل می کنند که به شکل مخفیانه، طعمه خود را با موشک هوا به هوای دوربردی که هدف حتی تا زمانی که دیگر خیلی دیر شده آن را شناسایی نمی کند، هدف قرار می دهند.
تانهیل می‌گوید: «آنچه واقعاً اهمیت دارد رادار شما، برد شما، اتصال [شبکه] شما و میزان قابل مشاهده بودن اندک [پنهانکاری] شماست. رادار تعیین می‌کند که چه زمانی طرف دیگر را می‌بینید. برد به شما امکان می دهد مشخص کنید چه زمانی می توانید شلیک کنید. قابلیت دیده شدن اندک به شما امکان می دهد نزدیک تر شوید».
در واقع، این الگو در جنگ روسیه و اوکراین نیز وجود داشته است. هر دو هواپیماهای روسی و اوکراینی از ترس موشک های پیشرفته زمین به هوا مانند اس-۴۰۰ روسیه و پاتریوت آمریکایی، به جای نفوذ به حریم هوایی دشمن، در دو طرف خط مقدم خود باقی مانده اند. حتی اگر Su-35 واقعاً سوپرمانورپذیر باشد – که هنوز در نبرد واقعی ثابت نشده است – جنگ اوکراین فرصتی برای نمایش آن فراهم نکرده است.
Su-35 اسنایپر بهتری است
از بخت بد اوکراین، Su-35 در نبردهای هوایی فراتر از برد بصری و همچنین درگیری تن به تن به شدت مرگبار است. اول از همه، Su-35 ممکن است F-16 را قبل از اینکه افعی متوجه Flanker-E شود، شناسایی کند. بنا به گفته سازنده اش، تیخومیروف، رادار Irbis-E جنگنده روسی می تواند اهداف هوایی را تا فاصله ۴۰۰ کیلومتری شناسایی کند.
Irbis یک تکنولوژی بسیار پیشرفته نیست. در واقع یک سیستم آرایه اسکن الکترونیکی غیرفعال (PESA) است که از یک فرستنده/گیرنده برای انتشار یک پرتو واحد روی یک فرکانس واحد از طریق چندین آنتن استفاده می کند. این امر به پرتو راداری امکان می دهد بدون نیاز به چرخش مکانیکی آنتن ها، به صورت الکترونیکی در جهات مختلف هدفگیری کند. این رادار به اندازه رادارهای AESA که در بسیاری از جنگنده‌های غربی مورد استفاده قرار می‌گیرد – از جمله تازه ترین مدل‌های F-16 Block 70 و Block 72 – که از چندین فرستنده برای انتشار سیگنال‌های متعدد در فرکانس‌های مختلف به طور همزمان استفاده می‌کنند، پیشرفته نیست.
رادارهای AESA می توانند چندین هدف را ردیابی کنند و کمتر در برابر پارازیت و جمینگ آسیب پذیر هستند. با این حال، اوکراین F-16 های مجهز به AESA را دریافت نمی کند. رادار AN/APG-66(V)2 جنگنده F-16 MLU یک سیستم پالس داپلر قلاب شده با آنتن های هدایت مکانیکی است که اسکن آهسته تری را با یک فرکانس در هر زمان ارائه می دهد. تانهیل می‌گوید: «پالس داپلر فریاد می زند که یک تکنولوژی قدیمی دهه هشتادی است».
علاوه بر این، رادار Su-35 قدرتمندتر است. به گفته تانهیل، این رادار دارای توان ۵ کیلووات در مقایسه با تنها ۷۷۰ وات برای AN/APG-66(V)2 است. «من نمی گویم که می تواند پنج برابر دورتر یا ده برابر دورتر را ببیند، اما می تواند بسیار دورتر از APG-66 ببیند».
انگار که رادار برتر کافی نیست، Su-35 موشک های بهتری نیز دارد. R-37 دارای برد تشخیص هدف تخمینی ۴۰۰ کیلومتر را دارد، در حالی که برد R-77-1 حدود ۱۱۰ کیلومتر اعلام شده است. این موشک‌های با قابلیت قفل فعال «شلیک کن و فراموش کن» به سمت حوالی هدفشان می‌روند و سپس از رادار خود برای نابود کردن آن استفاده می‌کنند.
اینکه این موشک‌ها در چنین بردهایی تا چه اندازه ای مؤثر هستند جای بحث دارد، اما در برابر جت‌های قدیمی اوکراین، Su-35 کشنده بوده است. Su-35 و Su-30SM که در ارتفاع ۳۰,۰۰۰ پایی در پشت خطوط روسی با احساس ایمنی کامل پرواز می کنند، با رادار Irbis خود روی جت های اوکراینی قفل کرده و سپس موشک های R-37 و R-77-1 را شلیک می کنند. جنگنده های اوکراینی مجهز به موشک های R-27 متعلق به دوران شوروی با برد حدود ۸۰ کیلومتر هستند. این سلاح‌های اوایل دهه ۱۹۸۰ از رادار نیمه فعال استفاده می‌کنند که نیاز دارند که هواپیمای اوکراینی، هدف را به طور مداوم با پرتو راداری روشن کند.
بر اساس گزارشی که در نوامبر ۲۰۲۲ توسط اندیشکده مؤسسه Royal United Services بریتانیا منتشر شد، «خلبانان اوکراینی تأیید می‌کنند که Su-30SM و Su-35S روسیه از نظر فنی کاملاً از هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی اوکراین پیشی گرفته‌اند». در سراسر طول جنگ، جنگنده‌های روسی اغلب توانسته‌اند به قفل راداری دست یابند و موشک‌های R-77-1 را از فاصله بیش از ۱۰۰ کیلومتری به سمت جنگنده‌های اوکراینی پرتاب کنند. اگر چه چنین شلیک‌هایی احتمال اصابت کمی به هدف دارند، اما خلبانان اوکراینی را مجبور می‌کنند تا حالت دفاعی داشته باشند یا خطر هدف قرار گرفتن را در حالی که هنوز دور از برد مؤثر خودشان هستند، را به جان بخرند، و چند مورد از این شلیک های از راه دور روس ها نیز به هدف خورده اند».
ایالات متحده با تسلیح اف-۱۶های اوکراین به موشک هوا به هوای پیشرفته میان برد AIM-120 موافقت کرده است، موشکی که اولین بار در سال ۱۹۹۱ معرفی شد. در حالی که وب سایت نیروی هوایی ایالات متحده برد AMRAAM را بیش از ۳۲ کیلومتر ذکر کرده است تخمین زده می شود جدیدترین نسخه به نام AIM-120D بردی در حدود ۱۶۰ کیلومتر داشته باشد که از R-77 بهتر است اما نه بهتر از R-37. دولت اوکراین در سپتامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد که AMRAAM های آن بردی در حدود ۱۶۰ تا ۱۸۰ کیلومتر دارند که به AIM-120D اشاره می کند.
نتیجه گیری نهایی
نتیجه یک دوئل موشکی دوربرد بین Flanker-E و Viper به عوامل زیادی بستگی دارد، از جمله کیفیت پارازیت اندازهای هوابرد و فریبگرها، کیفیت ترکیب این جنگنده‌ها با رادارها و موشک‌های زمینی و هماهنگی بین سو-۳۵ ها و هواپیماهای رادار هوابرد روسی A50.
و هنوز عوامل دیگری وجود دارد که ممکن است تا زمانی که نبرد واقعی رخ ندهد، آشکار نشوند. F-16 که به پیوند داده لینک ۱۶ (که استاندارد ناتو است) مجهز شده است، احتمالاً از قابلیت شبکه سازی بهتری نسبت به Su-35 برخوردار است. این امر همکاری Viperها با سایر پلتفرم های های هوایی و زمینی، از جمله دریافت هشدار اولیه و داده های هدف گیری از سایر سنسورها را آسان تر می کند. در حالی که هواپیماهای پیشرفته روسی نیز دارای پیوندهای داده هستند، تهاجم روسیه به اوکراین با معضل سیستم های ارتباطی غیرقابل اعتماد و فرماندهی و کنترل بدون انعطاف مواجه شده است.
حتی اگر اف-۱۶های اوکراینی از نظر تعداد و برد در جایگاه ضعیف تری قرار گیرند، می توانند در ارتفاع پایین پرواز کنند تا از شناسایی رادار در بحبوحه شلوغی روی زمین جلوگیری کنند و سپس از داده های حسگر سایر پلتفرم ها برای پرتاب AIM-120 به سمت هواپیماهای روسی استفاده کنند. تانهیل می‌گوید: «روس‌ها ممکن است به سخت ترین راه بفهمند که پیوند داده به علاوه AMRAAM چقدر خوب است».
یا شاید اف-۱۶های اوکراینی سعی کنند تا حد امکان از درگیری هوایی اجتناب کنند. در عوض، آنها ممکن است به عنوان پلتفرم های هوا به زمین، که موشک های ضد تشعشع HARM علیه رادارهای دفاع هوایی روسیه، و موشک های کروز و بمب های گلایدری علیه پل ها، انبارهای تدارکات و پست های فرماندهی روسیه شلیک می کنند، ارزشمندتر تلقی شوند. برای روسیه، تهدیدی که توسط Su-35 ایجاد می شود، F-16 ها را تحت کنترل نگه می دارد. به همین خاطر دوئل بین دو فروند از تواناترین جنگنده های جهان ممکن است به بن بست ختم شود.
