اولین هلیکوپتر در سال 1342 وارد خدمت نیروی هوایی شد.این هلیکوپتر از نوع(اس-55) یو/اچ-19 ساخت سیکورشکی امریکا ومناسب ترابری بود. در ا1اسفند 1343 هلیکوپترهای اچ/اچ-43 اف(کامان) که ساخت امریکا بودند برای عملیات تجسس و نجات بکار گرفته شدند.
هلیکوپتربل-206 موسوم به جت رینجر ساخت شرکت بل امریکا که توسط شرکت ایتالیایی اگوستا تولید میشد از سال 1347 به خدمت گرفته شدودر ادامه نیز مدل بل-205 ان از سال 1348 وارد نیروی هوایی شدوبه انجام انواع عملیات حمل ونقل سبک تخلیه مجروحین و پشتیبانی تاکتیکی پرداخت.
هلیکوپترهای غول پیکرشینوک امریکا ساخت کارخانه بوئینگ نیز یکی از نیرومند ترین هلیکوپترهای جهان بود که در سال1350 به خدمت نیروی هوایی درامد.شرکت اگوستای ایتالیا با کسب امتیاز از بوئینگ این هلیکوپتر را تولید میکرد سرعت ان 150 میل در ساعت و سقف پروازش 15000پا بوده و قادر به حمل 44 نفر سرباز علاوه بر 2 نفر خدمه می باشد.
(یگان پدافند زمین به هوای نیروی هوایی)
سابقه ایجاد سازمان ضد هوایی در ارتش به سال 1312 مربوط می شود. در این سال بود که اتشبارهای 75 م م ضد هوایی ساخت کارخانه بوفرس خریداری ویگان ضد هوایی تشکیل شد. این سلاح ها در اواخر سال 1322 از خدمت خارج شدند وفقط ایربارهای 15 م م برنو وسپس5/0 اینچی امریکایی در ارتش ایران وجود داشت در سال 1333 توپهای ضد هوایی 40 م م به ارتش واگذار گردید. از تاریخ 15 خرداد 1333 سازمان واحدهای ضد هوایی از سپاه یکم منتزع وبه ترکیبات سازمان نیروی هوایی اضافه شد.
تا سال 1345 سیستم پدافند زمین به هوای موثری در نیروی هوایی وجود نداشت. در این سال نیرو هوایی به موشکهای سی کت وتایگردکت و همچنین توپهای 23 م م مجهز شد واتشبارهای پدافند زمین به هوا شکل گرفت در سالهای پایانی حکومت پهلوی فماندهی پدافند هوایی به توپهای 35م م اورلیکن و موشکهای هاوک رپیر و غیره مجهز شد.
(هوانیروز)
هوانیروز(هواپیمایی یروی زمینی) برای تامین و تسهیل احتیاجات نیروی زمینی از نظر سرعت و کنترل فرماندهی در 25 بهمن 1341 خورشیدی تاسیس شدو نخستین هلیکوپتر را در مرداد ماه سال1345 به خدمت گرفت.
این یگان به سرعت رشد کرد و به هلیگوپترهای فراوانی از جمله بل وکبری مجهز شد.گفته میشود که یگان مزبور مقارن با انقلاب حدود 800 فروند از انواع هلیکوپترها را در اختیار داشت و سومین واحد هوانیروز در جهان به شمار میرفت.اخرین فرمانده ان سرلشگر خسروداد بود که پس از انقلاب بازداشت و اعدام شد.
یگان هوانیروز ابتدا در تهران واصفهان (به ترتیب در پادگان باغ شاه و پادگان جنوبی شهر اصفهان)مستقر گردیدند.فرماندهی این یگان جدید التاسیس رایکی از امراء نیروی هوایی که سابقه پرواز و خدمت در نیروی هوایی را داشت عهده دار گردید.به این ترتیب اولین فرمانده این یگان سرتیپ والی بود و پس از ان مدتی محدود سرتیپ خاصیان وسپس سرلشگرقندهاری(که هر سه از امراء نیروی هوایی شاهنشاهی بودند) به فرماندهی هوانیروز منصوب گردیدند.
به موازا ت پیشرفت و توسعه سازمان هوانیروز نیروی زمینی تصمیم گرفت که یکی از افسران واجد شرایط خود را برای احراز فرماندهی هوانیروز تربیت نماید لذا سرهنگ چتر باز خسروداد را که در ان زمان عهده دار پست معاونت فرماندهی تیپ هوابرد شیراز بود برای انجام این ماموریت اتخاب نمود و با اعزام وی به امریکا و طی دوره خلبانی هلیکوپتر و بررسی درباره سازمانهای مربوطه در کشور امریکا به ایران مراجعت و به فرماندهی یکان هوانیروز گمارده شد.
در اغاز کار فرمانده جدید سازمان هوانیروز شامل دوگردا هلیکوپتر بود که یک گردان در تهران(کنار فرودگاه قلعه مرغی)و گردان دیگردر اصفهان استقرار داشت این دو یگان با هلیکوپترهای شناسایی نمونه 206 هلیکوپترهای نفربر نمونه 205 و چند فروند هواپیمای یک موتوره سسنا و هواپیمای دو موتوره سبک از نوع (توربو کماندر) مجهز بودند.
در سال 1350 نیروی زمینی تصمیم گرفت که سازمان هوانیروز را بر اساس سازمان هوانیروز ارتش امریکا طوری تجدید سازمان بدهد که به هر لشگر نیروی زمینی یک گروه رزمی هوانیروز اختصاص داده و ان لشگر بتواند کلیه نقل واتقالات رزمی خود را با این گروه انجام دهد بدین منظورطرح توسعه ان مورد تسویب نهایی قرار گرفت و سازمان هوانیروز از سال 1352 خورشیدی به ترتیب زیر سازمان یافت:
الف-ستاد فرماندهی هوانیروز:شامل ستاد فرماندهی و ارکان مربوطه و یگان پشتیبانی مستقر در پادگان باغ شاه تهران
ب-گروه رزمی شماره یک تهران شامل:
-یک گردان هلیکوپتر از نوع هلیکوپترهای 205-206-214
-یک گردان هوایی شامل هواپیماهای یک موتوره سسنا و دوموتوره توربو کماندر و هواپیمای دو موتوره جت از نوع فالکون.
پ-گروه رزمی شماره دو کرمانشاه شامل:
-یک گردان تک(حمله)شامل هلیکوپترهای تاکتیکی کبری.
-یک گردان هجومی مجهز به هلیکوپترهای نفر بر نمونه 214-شینوک
-یک گردان تعمیر نگهداری شامل سرویسهای تعمیرات فنی
ت-گروه رزمی کرمان مستقردر شهر کرمان شامل:یک گردان تک شامل هلیکوپترهای تاکتیکی دو موتوره کبری
-یک گردان هجومی مجهز به هلیکوپترهای نفر بر نمونه214 شینوک
-یک گروهان شناسایی مجهز به چند فروند هلیکوپتر شناسایی نمونه 206 و نفربر نمونه 205
-یک گردان تعمیر نگهداری شامل سرویسهای فنی
ج-گروه رزمی پشتیبانی عمومی اصفهان مستقر در پادگان جنوبی شهر اصفهان شامل:
-یک گردان تک شامل هلیکوپترهای تاکتیکی کبری.
-یک گردان هجومی مجهز به هلیکوپترهای نفر بر نمونه214 شینوک
-یک گروهان شناسایی مجهز به چند فروند هلیکوپتر شناسایی نمونه 206 و نفربر نمونه 205
-یک گردان تعمیر نگهداری شامل سرویسهای فنی
علاوه بر واحدهای رزمی فوق هوانیروز اقدام به تاسیس وایجاد یک مرکز اموزشی ویژه کرد بود که در این مرکز کلیه اموزشهای خلبانی و فنی هلیکوپتر را به پرسنل هوانیروز اموزش می دادند و ای مرکز در اواسط رهه 1350 انچنان خودکفا شده بود که دیگرنیازی به اعزام دانشجویان به کشور امریکا و یا کشورهای دیگر اروپای باختری نداشت.
ای مرکز نیز ذر پادگان جدید التاسیس جنوبی شهر اصفهان (ابتدای راه اصفهان به شیراز)
مستقر گردیده بو که کیفیت اموزشی ان در سطح مراکز اموزشهای هلیکوپتری امریکا قرار داشت.
توسعه و پیشرفت این سازمان جدیدالتاسیس و قرارا گرفتن کیفیت اموزشی ان در سطح اموزشهای فنی و خلبانی مراکز اموزشی امریکا یکی از افتخارات نیروی زمینی شاهنشاهی در سالهای 1354 تا 1357 خورشیدی به شمار میرفت.
قدرت ناوگان بالگردی ایران:
امیر سرتیپ دوم خلبان یوسف قربانی فرمانده هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگویی با خبرگزاری فارس که در روز ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ منتشر شد، به تشریح قدرت ناوگان بالگردی ایران پرداخته و مدعی شده «از نظر قدرت ناوگان بالگردی، قدرت برتر غرب آسیا و قدرت پنجم جهان ایم.» او گفته: «ما الان از نظر قدرت ناوگان بالگردی در غرب آسیا برترین قدرت هستیم و به جرات می‌گویم قدرتمندترین ناوگان بالگردی غرب آسیا را در اختیار داریم؛ هم در تعداد و هم در قدرت رزمی. در عین حال با ناوگان عظیم بالگردی که در اختیار داریم، پنجمین ناوگان بالگردی دنیا را داریم.» او اضافه کرده: «برگ برنده ما در میدان نبرد قدرت آتشمان است؛ بالگردهای ما الحمدالله قدرت و حجم آتش بسیار بالایی دارند. نکته دیگر این است که ما این قدرت آتش را متناسب با شرایط جنگ‌های امروزی ارتقاء داده‌ایم یعنی ما دیگر از نزدیک به دشمن شلیک نمی‌کنیم بلکه از فاصله دور و به صورت Fire&Forget (شلیک کن فراموش کن) دشمن را هدف قرار می‌دهیم.»
رتبه ایران در میان کشورهای منطقه و جهان از منظر قدرت ناوگان بالگردی چندم است؟ فکت‌نامه با بررسی آمار و گزارش‌های بین‌المللی می‌کوشد در این گزارش به این پرسش پاسخ دهد.
قدرت ناوگان بالگردی ارتش و سپاه جمهوری اسلامی ایران
ایران از سال ۱۳۴۸، یعنی حدود ده سال پیش از پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷، شرکت پشتیبانی و نوسازی بالگردهای ایران (پنها) را راه‌اندازی کرد و برای بیست سال اول فعالیت خود، بیشتر روی تعمیر و پشتیبانی بالگردها متمرکز بود. پیش از انقلاب، ایران از جمله مشتری‌های بالگرد کبری، بل، شینوک، سی کورسکی ساخت آمریکا بود و تعداد قابل توجهی هم خریداری و دریافت کرد ولی بعد از پیروزی انقلاب، و به دلیل تحریم‌ها امکان خرید بالگرد جدید با کارکرد نظامی را کمتر پیدا کرد به همین دلیل کوشید، خط تولید را به فعالیت‌های شرکت پنها اضافه کند. این شرکت موفق شد در سال ۱۳۷۵ از اولین بالگرد خود با نام شباویز رونمایی کند.
شرکت پنها پس از آن سه بالگرد غیرنظامی دیگر به نام‌های سورنا، صبا و هما را تولید کرد که پیشرفته ترین آن صبا بود که در سال ۱۳۹۵ رونمایی شد. وزارت دفاع ایران مدعی است صبا هم کارکرد نظامی و هم غیرنظامی دارد.
سردار حسین دهقان وزیر دفاع در مراسم رونمایی از صبا در توصیف این محصول جدید شرکت پنها گفت: بالگرد ملی صبا ۲۴۸ در کلاس وزنی سبک و متوسط کاربری چندمنظوره، دو موتوره، چهار ملخه و با ظرفیت ۸ سرنشین قادر است ماموریت‌های حمل و نقل بار و مسافر و عملیات امداد و نجات، عکس‌برداری و شناسایی، آمبولانس هوایی، عملیات فراساحلی و تاکسی هوایی را انجام دهد.
وزیر دفاع، استفاده از فناوری‌های روز در حوزه ناوبری، هدایت و سامانه‌های مکانیکی، کارکرد قابل قبول در حالت یک موتور خاموش، قابلیت اطمینان بالا، صدا و ارتعاشات کم و سرعت بالا، قابلیت عملیاتی در محدوده دمایی ۲۵- تا ۵۵ درجه سانتی‌گراد و بدنه آیرودینامیکی مناسب را از جمله مشخصات فنی بالگرد صبا۲۴۸ ذکر کرد و گفت: «این بالگرد بر اساس نیاز مشتریان نظامی و غیر نظامی و قابلیت صادرات به بازارهای بین‌المللی خصوصا کشورهای اسلامی با قیمت رقابتی قابل عرضه است.»
شاهد۲۸۵ شاید تنها بالگرد نظامی ایران باشد که توسط شرکت هواپیمایی هسا تولید شده است. سایت «میلیتاری فکتوری» در تشریح این بالگرد آن را کپی بالگرد بل ۲۰۶ رنجر آمریکایی دانسته و نوشته این بالگرد در نبردهای هوایی نقش پشتیبانی را دارد.
گفتنی است سالانه کمتر از ده بالگرد به نیروهای مسلح تحویل میشود که عمدتا بالگردهایی است که اورهال (تعمیر اساسی) شده است، واقعیتی که نشان می‌دهد بسیاری از بالگردهای ایران به دلیل عمر زیاد (بازمانده‌های نظام پهلوی) از کار افتاده و نیازمند تعمیرات اساسی دارند.
رتبه جهانی و منطقه‌ای ایران در ناوگان بالگردی
براساس گزارش سال ۲۰۲۰ Global Firepower ایران چهاردهمین قدرت نظامی جهان، و بعد از روسیه، چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه، هفتمین قدرت نظامی آسیا و قدرت اول غرب آسیا است.
براساس این گزارش نیروی هوایی ارتش ایران، در میان ۱۳۸ ارتش جهان که قدرت آنها مورد ارزیابی قرار گرفته رتبه ۲۴ را دارد. Global Firepower قدرت نیروی هوایی عربستان را ۱۲، امارات متحده عربی ۲۲ ارزیابی کرده است. بنابراین نیروی هوایی ارتش ایران، پس از عربستان و امارات قدرت سوم غرب آسیاست. آیا ناوگان بالگردی ایران نیز سومین قدرت غرب آسیاست؟ Global Firepower نشان می‌دهد که ایران در برخورداری از تعداد بالگردها، جایگاهی پایین‌تر دارد.
جدول زیر نشان دهنده قدرت ناوگان بالگردی کشورهای غرب آسیا و رتبه جهانی آنهاست:
براساس گزارش سال ۲۰۲۰ Global Firepower ده کشور با بالاترین قدرت ناوگان بالگردی به این شرح است:
بنابراین نه ناوگان بالگردی و نه نیروی هوایی ارتش ایران، جایگاهی در میان ده قدرت برتر جهان ندارد.
توان رزمی بالگردهای ارتش ایران
اطلاعاتی از جایگاه ایران به لحاظ قدرت نظامی-تهاجمی ناوگان بالگردی در دست نیست، تنها براساس گزارش سال ۲۰۲۰ Global Firepower می‌دانیم که اکثر بالگردهای ارتش ایران، کارکرد پشتیبانی دارند. ارتش ایران براساس این گزارش تنها ۱۲ بالگرد تهاجمی دارد که قدرت مشارکت در عملیات نظامی و پرتاب موشک دارد که از این منظر جایگاه منطقه‌ای ایران ششم و جهانی ایران ۳۴ ام است. اما اینکه اساسا آیا بالگردهای ایرانی که عموما متعلق به ۴۰ تا ۵۰ سال پیش دنیا است و نمونه‌های تولید داخلی هم کپی هلیکوپترهای آمریکایی و اروپایی موجود در ارتش ایران است، چقدر قادر به رقابت با هلیکوپترهای به روز ارتش‌های قدرتمند جهان هستند روشن نیست.
جمع‌بندی
امیر سرتیپ دوم خلبان یوسف قربانی فرمانده هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران مدعی شده «از نظر قدرت ناوگان بالگردی، قدرت برتر غرب آسیا و قدرت پنجم جهان ایم.» فکت نامه این ادعا را بررسی کرده و به این نتایج دست یافته است:
- گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد ارتش ایران با در اختیار داشتن ۱۰۰ بالگرد نظامی و ۱۲ بالگرد تهاجمی، رتبه ۶ غرب آسیا و رتبه ۳۷ جهانی را دارد.
- اکثر بالگردهای فعال در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، متعلق به ۴۰-۵۰ سال پیش است که توسط نظام پهلوی خریداری شد. بنابراین ناوگان بالگردی ایران پیر به حساب می‌آید.
- ایران در چند سال اخیر موفق به تولید بالگرد شده که گفته میشود کپی نمونه‌های آمریکایی و اروپایی موجود در نیروهای مسلح است.
- سالانه کمتر از ۱۰ بالگرد به نیروهای مسلح تحویل میشود که عموما تولید داخل و یا اورهال شده است.
- ایران در طول ۴۰ سال گذشته به دلیل تحریم‌ها موفقیت چندانی در خرید بالگرد نداشته و برعکس بسیاری از هلی‌کوپتر‌هایی که در دوران پهلوی خریداری کرده بود را در جنگ با عراق و سوانح هوایی بعدی از دست داده است.
- به روزرسانی های انجام شده بر روی ناوگان موجود به صورت گسترده انجام نشده است.
