پیمان نامه آسمان‌های باز (Treaty on Open Skies)

پیمان نامه آسمان های باز (Treaty on Open Skies) یکی دیگر از قراردادهای امضاء شده بین دو قدرت شرق و غرب (در کنار چندین کشور دیگر) برای کاهش سطح تنش جهانی بود که اخیرا به دلیل اختلافات آمریکا و روسیه به سرنوشت پیمان INF دچار و با خروج دو طرفه آمریکا و روسیه، تکلیف این پیمان نیز به وضعیتی نامشخص تبدیل شده است. علی رغم شعارها و تبلیغات دولت بایدن مبنی بر پیگیری و طراحی یک روش متفاوت با دولت ترامپ در اصول بین المللی، بررسی موارد مهمی که دولت قبلی آمریکا از آن خارج شد، نشان می دهد رویه دولت جدید نیز بر همان منوال است.

بحث انجام پروازهای شناسایی متقابل برای رصد توان نظامی طرف مقابل، در سال ۱۹۵۵ میلادی از طرف آمریکا به شوروی سابق پیشنهاد شده که روس‌ها به دلیل امکان جاسوسی گسترده این پیشنهاد را قبول نکردند. در اواخر جنگ سرد دوباره این مسئله بین طرفین مطرح شد و در نهایت در سال ۱۹۹۲ میلادی و بر اساس توافقی که شهر هلسینکی فنلاند به امضاء رسید. پروازهای عملیاتی طی این برنامه از سال ۲۰۰۲ میلادی آغاز شد.

در مجموع بیش از ۳۰ کشور به این پیمان پیوستند که برخی از آنها به غیر از روسیه و آمریکا شامل این کشورها هستند: فرانسه، انگلستان، بلاروس، بلژیک، جمهوری چک، بلغارستان، ایتالیا، ایسلند، یونان، رومانی، اسلونی، سوئد، ترکیه، اوکراین، کانادا و گرجستان.

آگوست سال ۲۰۰۶ میلادی - امضاء اسناد مربوط به یکی از پروازهای آمریکا بر فراز روسیه بر اساس پیمان آسمان های باز

به صورت کلی اگر بخواهیم ساز و کار انجام این پیمان را توضیح دهیم باید بگوییم که یک هواپیمای مشخص با سامانه های تصویربرداری و راداری در مسیر از قبل تعیین شده ای به پرواز در آمده و نسبت به جمع آوری اطلاعات نظامی از طرف مقابل اقدام می کند. کشوری که می خواهد پرواز شناسایی را روی کشور دیگر انجام دهد بایستی ۷۲ ساعت قبل از انجام پرواز، به کشور مقصد اطلاع دهد و دو طرف در این زمان هماهنگی‌های لازم را برای انجام این عملیات انجام می‌دهند.

بعد از انجام پرواز، اطلاعات جمع آوری شده به کشوری که پرواز روی آسمان آن انجام شده نیز تحویل داده می‌شود و سایر اعضاء نیز می توانند درخواستی برای در اختیار گرفتن این اطلاعات  داشته باشند.

آشنایی با پرنده های آمریکا و روسیه در این پروازها

به دلیل حجم بالای کشورهای حاضر در این پیمان و البته این مسئله که در حال حاضر صرفا دو کشور آمریکا و روسیه از آن خارج شده اند به معرفی دو هواپیمای اصلی دو کشور در اجرای این توافق می پردازیم. پرنده اصلی آمریکا برای انجام ماموریت های مربوط به پیمان آسمان های باز، ۳ فروند مدل OC-۱۳۵B Open Skies ساخت شرکت بوئینگ بر پایه پلتفرم C-۱۳۵ ساخت همین شرکت است.

این هواپیما از ۴ فروند موتور توربوفن TF۳۳-P-۵ ساخت شرکت پرات اند ویتنی بهره می برد و ۷ نفر خدمه اصلی برای عملیات پروازی و ۳۱ نفر خدمه برای انجام عملیات شناسایی دارد. این هواپیما توان پرواز با سرعت ۹۳۳ کیلومتر بر ساعت را داشته و سقف پروازی آن نیز ۱۵ کیلومتر است. پرنده مذکور به ۴ دستگاه دوربین KS-۸۷B، یک دستگاه دوربین پانارومای  KA-۹۱B و یک رادار SAR از مدل AN/UPD-۸ مجهز است.

هواپیمای OC-۱۳۵B Open Skies نیروی هوایی آمریکا

دوربین KS-۸۷B  با دو لنز متفاوت - از سیستم های شناسایی برای هواپیماهای سری OC-۱۳۵B Open Skies

از طرف دیگر ماجرا روسیه نیز یک فروند هواپیمای Tu-۲۱۴ON را برای این منظور در اختیار دارد. پیش از این، روسها از هواپیماهایی مثل سری AN-۳۰ یا TU-۱۵۴ برای عملیات های آسمان باز استفاده می کردند . پرنده جدید در حقیقت یک فروند هواپیمای مسافربری تی یو ۲۱۴ تغییر یافته است و دارای ۴ نفر خدمه پروازی و ۵ نفر خدمه مخصوص کاربری سیستم های شناسایی نصب شده روی این هواپیما است.

این هواپیما از دو موتور توربوفن مدل PS-۹۰А ساخت روسیه بهره می برد و می تواند تا ارتفاع ۱۲ کیلومتری صعود کرده و سرعت نهایی آن نیز ۸۵۰ کیلومتر در ساعت است. در بحث سیستم های تصویر برداری و جمع آوری اطلاعات، این هواپیما با یک دستگاه دوربین پانارومیک مدل A-۸۴ON، یک دستگاه دوربین توپوگرافیک AK-۱۱۱، دو دستگاه دوربین دیجیتال مدل AK-۱۱۲ برای برداشتن تصاویر با کیفیت بالا، یک مجموعه دوربین تصویر برداری ویدویی، یک سامانه اسکن فروسرخ و یک رادار SAR  نصب شده است.

هواپیمای Tu-۲۱۴ON روسیه

یکی از دوربین های دیجیتالی به کار رفته برای تصویر برداری در هواپیمای Tu-۲۱۴ON

آسمان های باز چگونه بسته شد؟

در سالهای اخیر بنا به برخی از شرایط سیاسی بین کشورهای عضو، در مواردی اجازه عبور پرنده های این برنامه به برخی از کشورها داده نشد. برای نمونه در سال ۲۰۱۶ روسیه اعلام کرد که ترکیه به یک پرواز در مجموعه پیمان آسمان باز این کشور اجازه ورود نداده است. اما در دوره ترامپ بود که در کنار بحث خروج از پیمان محدودیت های موشکی INF بحث های مربوط به خروج از پیمان آسمان های باز نیز مطرح شد.

آمریکایی ها دلیل خود را برای این بحث این طور اعلام کردند که روسیه اجازه پرواز به پرنده های آمریکایی بر فراز مناطقی از گرجستان که در کنترل این کشور است، بعلاوه منطقه کالینگراد را نمی دهد و در سال ۲۰۱۹ نیز به پرنده های آمریکایی و کانادایی اجازه پرواز بر فراز یک منطقه در روسیه که رزمایشی در آن در حال برگزاری بوده را نداده است. همچنین آمریکایی ها اعلام کردند که روسها حداقل در یک مورد از روی یکی از زمین های بازی گلف مخصوص ترامپ عبور کرده و همچنین تصاویر و اطلاعاتی را از زیر ساخت های آمریکا تهیه کرده اند که می تواند برای حملات متعارف و سایبری مورد استفاده قرار بگیرد. آمریکا به صورت رسمی در ۲۲ نوامبر ۲۰۲۰ اعلام کرد که از این پیمان خارج شده است.

از طرف دیگر در ماه می سال جاری میلادی، مجلس روسیه نیز خروج از این پیمان را تصویب کرده که البته در نهایت این قانون نیاز به امضاء نهایی رییس جمهور روسیه دارد. البته بسیاری از کشورهای عضو ناتو همچنان در این پیمان عضو هستند می توانند با پرواز بر فراز روسیه اطلاعات لازم را برای واشنگتن فراهم کنند.

نکته جالب در خصوص این ماجرا این است که وقتی در سال ۲۰۱۹ اولین صحبت ها در خصوص خروج آمریکا از این پیمان مطرح شد جو بایدن که در آن زمان یکی از کاندیداهای حزب دموکرات بود این تصمیم را مورد انتقاد قرار داد اما با وجود پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مسیر ترامپ را ادامه داده و اعلام کرد که آمریکا به این پیمان باز نخواهد گشت. آمریکایی ها در توجیه علت تغییر رویه خود نسبت به قبل از پیروزی بایدن، اعلام کرده اند که بازگشت به این پیمان می تواند سیگنال اشتباهی به روسیه ارسال کرده و نشانی از ضعف این کشور تلقی شود. این مسئله همانند پیمان مربوط به مین های ضد نفر، بار دیگر نشان داد که رییس جمهور آمریکا چه دموکرات باشد و چه جمهوری خواه باشد، در این گونه مسائل تصمیمات در جای دیگر اتخاذ شده و هر کسی در کاخ سفید باشد از آنها پیروی خواهد کرد.

در هر صورت، پیمان آسمان باز نیز همچون پیمان INF به عنوان یک توافق نامه برای کاهش تنش ها و حفظ اطلاع متقابل از توان نظامی طرفین، وزنه ای در حفظ صلح شکننده در جهان بود که با این عملکرد و استدلال دولت جدید آمریکا، باید عملا آن را از بین رفته به حساب آورد و همان انتقاداتی که مسئولان دولت فعلی آمریکا بخصوص جوبایدن آنرا به عنوان ضعف و اشتباهات دولت قبلی آمریکا بیان می کردند، اکنون بی سر و صدا در حال تداوم است تا مشخص شود منافع و جمع بندی های دولت پنهان در این کشور، هنوز هم بر سخنرانی ها و وعده ها رجحان دارد.