درآمدی بر حاشیه های حضور میگ-25 در جنگ عراق علیه ایران

جنگ روانی عراق با استفاده از میگ-25 شکست بعثی‌ها در ابعاد مختلف جنگ منجر به استفاده آن‌ها از سطوح مختلف جنگ روانی علیه مردم ایران شد. شاید بتوان ادعا کرد که بیش‌ترین کاربرد هواپیمای میگ-25 برای نیروی هوایی عراق در حوزه جنگ روانی بود. ارتفاع بالای پروازی این هواپیما و افسانه تسخیرناپذیری آن منجر به این شده بود که خلبانان عراقی با کمترین دغدغه بر فراز آسمان ایران اسلامی جولان دهند. افسانه‌ای که سال‌ها بعد با همت دفاع هوایی یکپارچه ایران اسلامی درهم‌پیچیده شد. حضور این هواپیما در آسمان شهرهای بزرگ ایران نظیر تهران در ایام برپایی همایش‌ها و راهپیمایی‌های ملی و دینی در روزهای خاص (نظیر 22 بهمن، روز قدس و...) بخشی از تلاش حکومت بعث عراق جهت بروز انفعال و تحت تأثیر قرار دادن مردم ایران اسلامی محسوب می‌شود. برابر اسناد موجود تعدادی از موارد ثبت‌شده در خصوص تلاش بعثی‌ها در این حوزه به شرح زیر است: «در ساعت 1000 مورخه 25 تیر 1361، یک فروند هواپیمای میگ-25 با ارتفاع بیش از 70 هزار پا به شهر تهران و شهرهای مرکزی ایران نزدیک می‌شود و وضعیت تهران قرمز اعلام شد. دیوار صوتی در ساعت 1015 به وسیله این هواپیما بر روی تهران شکسته می‌شود تا راهپیمایان روز جهانی قدس را به وحشت اندازند. ضمناً از راهپیمایان عکس‌برداری هوایی می‌کند[1].« البته در همان زمان کارشناسان نظامی پدافند هوایی و نیروی هوایی پی به مقصود بعثی‌ها برده و آن را به مبادی مربوط اعلام می‌کنند. سرهنگ بازنشسته حسین صفری ابهری در این خصوص می‌گوید: «این هواپیماها بیش از آن که دارای کارایی نظامی در حملات راهبردی باشد دارای تبعات منفی از نظر عملیات روانی محسوب می‌شد.[2]» برابر اسناد موجود: «نهاجا[3] در تاریخ 12 خرداد 1361 طی تحلیلی برای سماجا[4] اعلام می‌کند هواپیمای میگ-25 قادر به حمل بمب نبوده و اگر بخواهند بمب حمل نمایند مسیر فوق را[5] با سرعت و ارتفاع فعلی (منظور 1200 ناتیکال مایل سرعت و ارتفاع 70000 پا) نمی‌توانند طی کند و این پرواز تنها جنبه نمایش قدرت رزمی هوایی را داشته است[6].» همچنین منطبق بر اسناد موجود: «در مورخه 1600 بهمن 1362، نیروی هوایی دشمن با به پرواز درآوردن چند فروند میگ-25 بر فراز شهرهای تهران، قم، باختران، بندر امام، خرم‌آباد، بوشهر، ملایر، کازرون، ماهشهر و چند شهر دیگر در ساعت 1400 از ضعف نیروی هوایی ایران -در جهت مقابله با هواپیماهای مذکور که در ارتفاع و سرعت زیاد پرواز می‌کنند- استفاده کرده و ضمن نمایش قدرت و ناتوانی نیروی هوایی ایران در امر جلوگیری از این‌گونه حملات هوایی به مردم، سعی در به وجود آوردن رعب و وحشت در دل شهروندان ایرانی دارد. ولی کارشناسان نیروی هوایی ایران این‌گونه تجاوزات هوایی را فاقد هر‌گونه ارزش نظامی اعلام می‌کنند.»[7] همچنین در ساعت 22:40 تاریخ 28 بهمن 1362، «دشمن برای ایجاد رعب و وحشت اقدام به اعزام یک فروند میگ-25 بر فراز شهرهای باختران و سنندج می‌کند، پدافند هوایی از طریق رادیو برای شهرهای تهران، باختران و سنندج اعلام وضعیت قرمز می‌کند ولی هواپیمای دشمن بدون انجام تهاجم، تنها با شکستن دیوار صوتی بر فراز شهرهای گفته‌شده باعث وحشت مردم می‌شود.»[8] در بخشی دیگر از اسناد پدافند هوایی ذکر شده است که در ساعت 9:00 مورخه 7 فروردین 1363، دشمن مجدداً حمله هوایی خود را آغاز می‌کند. البته این بار به شهرهای بی‌دفاع حمله نمی‌کند بلکه به قسمت شمالی جزیره مجنون که هنوز جنگ‌افزارهای پدافندی در آن مستقر نشده حمله می‌کند[9]. «در ساعت 11:20 همان روز، یک فروند میگ-25 با شکستن دیوار صوتی بر فراز شهرهای مهران، پاوه، مهاباد از مناطق مذکور عکس هوایی تهیه می‌کند[10]». در ساعت 1505 مورخه 6 تیرماه 1364 مسیری با سرعت و ارتفاع زیاد تحت شماره 55D توسط رادار همدان کشف و [توسط افسران کنترل شکاری مستقر در سایت‌های راداری] اقدام به پرواز درآوردن دو فروند هواپیمای شکاری اف-14 از پایگاه‌های سوم و یکم شکاری برای مقابله با این مسیر می‌کنند... هواپیمای متخاصم که از نوع میگ-25 بوده، در ساعت 1522 بر فراز تهران دیوار صوتی را شکسته و باعث رعب و وحشت زنان و کودکان شهر تهران می‌شود[11]. این موارد نشان‌دهنده تلاش‌های وسیع نیروی هوایی عراق برای بهره‌گیری از هواپیماهای میگ-25 در راستای جنگ روانی و تضعیف روحیه مردم و همچنین نیروهای رزمنده ایرانی است. البته این تلاش‌ها با ساقط شدن چندین فروند از هواپیماهای فاکس بت عراقی نقش بر آب شد.   اطلاعات به دست آمده از خلبانان هواپیماهای ساقط‌شده میگ-25[12]   یکی از مراحل اصلی پس از اصابت قرار دادن هواپیمای دشمن، بازجویی و کسب اطلاعات از خلبان اسیرشده می‌باشد. به همین دلیل به اسارت گرفتن و دستگیری خلبان به صورت زنده اهمیت فراوانی برای هر کشوری دارد. در سال‌های دفاع مقدس تعامل انسانی جمهوری اسلامی ایران با اسرا منجر به اقبال اسرای عراقی جهت همکاری با نیروهای ایرانی و ارائه اطلاعات لازم و مورد نیاز شده بود. فرماندهی پدافند هوایی در تخلیه اطلاعاتی از یکی از خلبانان به اسارت درآمده میگ-25، اطلاعات ارزشمندی در خصوص میگ-25 به دست می‌آورد. «برابر اظهارات خلبان میگ-25 اسیر عراقی، برای هدف قرار دادن هواپیماهای میگ-25 شناسایی و بمب‌افکن و شکاری- ره‌گیری می‌توان از مطالب بسیار مهم که ذیلاً شرح داده می‌شود استفاده کرد و به میزان بسیار زیادی از هدف قرار گرفتن بعضی شهرهای ایران به خصوص قم و تهران و اصفهان جلوگیری کرد. پس از بازگشت هواپیمای میگ-25 از مأموریت‌های بمباران یا عکس‌برداری و یا شکاری ره‌گیری برای فرود در پایگاه‌های خود در عراق اقدام به شیرجه از درون خاک ایران می‌کند و از عمق حدود 200 کیلومتری داخل خاک ایران عمل کم کردن ارتفاع (DESCEND) می‌کند که در این حالت می‌توان با استقرار آتشبارهای موشک زمین به هوا در مسیر بازگشت آن‌ها در نزدیک مرز، یک ضربه ناگهانی و غافلگیرکننده به این هواپیما وارد کرد. برای این کار می‌توان یک نقشه خوب و ساده طرح کرد و به کار گرفت: حال به شرح مکان‌هایی که میگ-25 درون خاک ایران اقدام به کم کردن ارتفاع خود می‌کند می‌پردازیم: 1- شهر تهران: پس از هدف قرار دادن شهر توسط هواپیماهای میگ-25 و یا عکس‌برداری این هواپیماها در مسیر بازگشت در 200 کیلومتری مرز عراق اقدام به شیرجه (Descend) و کم کردن ارتفاع از 21 کیلومتری به (6 الی 7) کیلومتری در مرز عراق می‌کند. (عمل شیرجه و یا کم کردن ارتفاع توسط خلبان 20 کیلومتر پس از عبور از بالای شهر نهاوند شروع می‌شود.) 2- شهر مقدس قم: پس از بازگشت هواپیماها از بمباران یا عکس‌برداری شهر مقدس قم، هواپیماهای میگ-25 در 180 کیلومتری مرز عراق در عمق خاک ایران اقدام به شیرجه (Descend) از ارتفاع 21 کیلومتری می‌نمایند که ارتفاع آن‌ها در نزدیک مرز عراق به (6 الی 7) کیلومتر می‌رسد. (شروع شیرجه یا کم کردن ارتفاع حدود 105 کیلومتر پس از عبور از روی شهر الیگودرز است) 3- شهر اصفهان: پس از بازگشت هواپیماهای میگ-25 از بمباران و یا عکس‌برداری شهر اصفهان، این هواپیما در 130 کیلومتری مرز عراق در عمق خاک ایران اقدام به شیرجه (Descend) از ارتفاع 21 کیلومتری به تدریج در منطقه مرز به ارتفاع 9 الی 10 کیلومتری می‌رسد. (شروع شیرجه یا کم کردن ارتفاع از حدود 60 کیلومتری شرق دزفول است) 4- شهر بوشهر و جزیره خارک: پس از بازگشت هواپیماهای میگ-25 از بمباران و یا عکس‌برداری بندر بوشهر و یا جزیره خارک، هواپیماها از ارتفاع 21 کیلومتری به تدریج از نزدیکی جزیره فیلکه کویت شروع به کم کردن ارتفاع کرده و در مرز عراق به ارتفاع 11 کیلومتر می‌رسد. هواپیماهای میگ-25 در زمان بازگشت و اقدام به کم‌ کردن ارتفاع (شیرجه) در خاک ایران و یا برای فرود در پایگاه خود به علل زیر بسیار آسیب‌پذیر است. الف- ارتفاع این هواپیماها پایین است به‌طوری‌که می‌توان آن را به وسیله موشک‌های زمین به هوای هاوک یا نوع دیگر به راحتی هدف قرار داد به شرطی که در محلی قرار داده شوند که مسیر بازگشت هواپیماها و مسافتی حدود 50 کیلومتری مرز عراق باشد زیرا در این منطقه ارتفاع هواپیما حدود 9 الی 10 کیلومتر هست. ب- هواپیمای میگ-25 در موقع بازگشت و شروع به کم کردن ارتفاع برای فرود سرعت آن‌ها کاسته شده و تقریباً به سرعت تقریباً 600 کیلومتر در ساعت می‌رسد که در این سرعت می‌توان این هواپیما را با هر نوع موشک زمین به هوا هدف قرار داد. پ- به علت کم بودن سوخت در موقع بازگشت این هواپیماها نمی‌توانند مجدداً اقدام به اوج گرفتن نمایند و سرعت آن‌ها بیشتر از 900 کیلومتر نخواهد بود. در اول تیرماه 1366 و پس از تخلیه اطلاعاتی خلبانان عراقی، معاون عملیاتی فرماندهی پدافند هوایی از گروه‌های پدافند هوایی تابعه و درگیر جنگ و نوار مرزی می‌خواهد که صحت‌وسقم گفته‌های خلبان میگ-25 را بررسی کنند که در نتیجه مورد تأیید هم قرار می‌گیرد...»   نمونه‌ای دیگر از نتایج بازجویی از خلبانان عراقی[13] ستوانیکم خلبان حسون محمد احمد خلبان میراژ اف-1 به اسارت در آمده عراقی در تاریخ 26 مرداد 1365، تعداد کل هواپیماهای میگ- 25 ساقط‌شده عراق تا زمان اسارت وی 6 فروند است[14]. همچنین برابر اعترافات ستوانیکم خلبان تاثر صبحی احمد علی خلبان میگ-25 عراق که هواپیمایش توسط سایت یابن‌الزهرا فلاورجان در تاریخ 26 بهمن 1365 ساقط شد تا لحظه اسارت وی تعداد 4 فروند میگ-25 عراقی از رده خارج‌شده که به شرح زیر است: الف- یک فروند میگ-25 عکاسی در خلیج‌فارس هدف پدافند هوایی ایران قرار گرفت. ب-یک فروند میگ-25 توسط هواپیمای اف 5 ایرانی در منطقه تبریز مورد اصابت قرار گرفت که در خاک عراق سقوط کرد. پ-یک فروند میگ-25 در بازگشت از بمباران شبانه دچار حادثه شد. ت- آخرین آن‌ها هواپیمای نامبرده می‌باشد[15]. با توجه به سایر اسناد و مدارک موجود مشخص شد که اظهارات این خلبان به نسبت اظهارنظر خلبان حسون محمد احمد که مدعی سقوط 6 فروندی میگ-25 بود به صحت نزدیک‌تر است[16]. برابر نتایج به دست آمده در بازجویی‌ها از خلبانان به اسارت درآمده عراقی، بخشی از هواپیماهای میگ-25 در پایگاه‌های ناصریه علی و حبانیه تموز نگهداری شده و از پایگاه هوایی شعیبه وحده جهت فرود اضطراری میگ-25 و میراژ استفاده می‌شود.   حمایت کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس از پروازهای میگ-25 در طول سال‌های دفاع مقدس کشورهای عربی (خصوصاً کویت و عربستان) با حمایت وسیع مالی و با در اختیار قرار دادن حریم هوایی خود به عراق[17] و گاه با در اختیار قرار دادن قسمتی از خاک خود جهت حمله و ایجاد مزاحمت برای ایران (نظیر کویت که جزیره بوبیان را در اختیار عراقی‌ها قرار داده بود) و گاهی نیز با ارائه اطلاعات مورد نیاز و حمایت سیاسی از تجاوز بعثی‌ها علیه ایران اسلامی حمایت کردند. پس از بروز اختلاف بین عراق و کویت در دهه 90 میلادی و ادعای صدام مبنی بر تنها بودن عراق در جنگ با ایران، ابوغزاله معاون سابق رئیس‌جمهور و وزیر دفاع وقت مصر ضمن تکذیب ادعای صدام اعلام کرد که «تنها کویت و عربستان بیش از 60 میلیارد دلار به عراق کمک کردند». بعدها مشخص شد که کویت علاوه بر کمک‌های مالی، نیروی هوایی و پایگاه‌های هوایی خود را در اختیار عراق قرار داده که همین امر به عراقی‌ها برای حمله به جزیره خارک، پایانه‌های نفتی ایران و نفت‌کش‌ها کمک شایانی کرده بود. این مسئله در زمان جنگ تحمیلی نیز برای نیروهای نظامی ایران مشخص شده بود[18]. در یکی از موارد استفاده عراق از آسمان کویت در تاریخ چهارم مهرماه 1359، پست فرماندهی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، به نیروی رزمی 421 اعلام کرد: برابر اعلام اداره دوم ستاد مشترک ارتش در ساعت 15:25 امروز [4/7/1359] تعدادی هواپیمای دشمن به یگان‌های شناور در اطراف بوشهر حمله کردند که تعداد دو فروند از آن‌ها توسط سلاح‌های ضد هوایی ناوها سرنگون شدند. در این زمینه احتمال اینکه هواپیماهای مهاجم عراقی از تسهیلات و فضای کویت، برای حمله استفاده کرده باشند وجود دارد[19]. با توجه به مختصات و مشخصات هواپیمای میگ-25 انجام برخی از مأموریت‌های خارج از برد پروازی برای این هواپیما غیرقابل‌تصور بود؛ اما با رصد فعالیت‌های میگ-25 در سال‌های جنگ تحمیلی مشخص می‌شود که این هواپیما در برخی از مأموریت‌ها در فاصله‌ای دورتر از برد پروازی اقدام به انجام مأموریت کرد. در همان زمان احتمال سوخت‌گیری هوایی در منطقه‌ای امن برای میگ-25 متصور بود. با پیگیری موضوع توسط کارشناسان پدافند هوایی مشخص شد که آسمان کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس مبدل به محل امنی جهت سوخت‌گیری هوایی برای هواپیماهای عراقی شده است. «گروه پدافند هوایی شیراز طی نامه‌ای نظر خود را با توجه به مسیر برگشت بعضی از هواپیماهای میگ-25 عراقی به ستاد فرماندهی پدافند هوایی چنین اعلام می‌کند که این هواپیماها با توجه به طولانی بودن مسیر مأموریتشان و محو شدن مسیر آن‌ها پس از انجام مأموریت بر فراز خاک کویت، ... این هواپیماها جهت سوخت‌گیری مجدد در کویت فرود آیند[20].» سرتیپ دوم کنترل شکاری بهروز جاهدی که مسئولیت معاونت عملیات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا را بر عهده دارد در این خصوص می‌گوید: «در طول جنگ تحمیلی و در سال‌های پایانی آن، ما با یک نبرد نابرابر مواجه شده بودیم. گرچه واضح بود که عراق کشور مهاجم است، ولی بااین‌حال تمام کشورها به عراق کمک می‌کردند. بنده خودم در سال‌هایی که در گروه پدافند هوایی بندرعباس بودم و از طریق خلبانان کشور‌های دیگر که با ما ارتباط برقرار می‌کردند و اطلاعاتی را در اختیار ما قرار می‌دادند که از همان پایگاهی که آن‌ها از آن پرواز می‌کردند، هواپیماها، تجهیزات و مهمات برای کشور عراق ارسال می‌کنند و ما خودمان هم در صحنه شاهد بودیم که هواپیماهای عراقی منابع و تأسیسات نظامی و غیرنظامی ایران را بمباران می‌کردند و در برگشت در کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس فرود می‌آمدند و پس از پذیرایی به کشور عراق بر می‌گشتند[21].» در موردی دیگر برابر اسناد موجود: «در ساعت 0852 مورخه 13 مرداد 1363 خبر فعالیت یک فروند میگ-25 در منطقه جنوب به رادار بوشهر واصل می‌شود. مسیر هواپیمای میگ-25 ‌در ساعت 0855 تحت پوشش رادار بوشهر قرار می‌گیرد، هوای نامساعد بوشهر وضعیت به پرواز درآوردن هواپیماهای شکاری را فقط در شرایط اجباری امکان‌پذیر کرده است؛ اما یک فروند هواپیمای شکاری اف-4 با معرف پروازی دوشنبه 84 که در منطقه گشت هوایی نصر در حال گشت زنی است به سمت هدف هدایت می‌شود. خلبان شکاری خودی در ساعت 0905 در فاصله 35 مایلی خود موفق به کشف مسیر هواپیمای دشمن در رادار هوابرد خود می‌شود. این امر در زمانی اتفاق می‌افتد که هواپیمای متجاوز از خاک عبور کرده و در حال گردش‌به‌راست است. و خلبان خودی موفق به انهدام آن نمی‌شود. هواپیماهای متجاوز عراقی، در مسیر مراجعت از فضای کشور کویت عبور می‌کند اما نیروی هوایی آن کشور به دلیل هماهنگی قبلی با رژیم عراق هیچ‌گونه عکس‌العملی از خود نشان نمی‌دهد.        نویسنده: رضا جهانفر