جمعه گذشته خبر انهدام یک هواپیمای نظامی ترکیه توسط پدافند هوایی سوریه شوک عجیبی در فضای رسانه ایجاد کرد. کمتر کسی تصور می کرد در حالی که سوریه به شدت تحت فشار است چنین واکنش شدیدی به تجاوز هوایی ترکیه، به عنوان کشوری که بسیاری از مشکلات امنیتی در سوریه ناشی از آن است نشان دهد.دو هواپیمای نظامی ترکیه که بعداً اعلام شد از نوع اف-4 فانتوم(به معنی شبح) بوده اند با پرواز در ارتفاع پائین و سرعت بالا وارد آبهای ساحلی سوریه شده بودند که در فاصله 1 کیلومتری سواحل این کشور مورد اصابت سامانه های پدافند هوایی سوریها قرار گرفته و یکی از آنها به داخل آب سقوط کرد و دیگری با بازگشت به ترکیه در نزدیکترین فرودگاه این کشور اقدام به فرود اضطراری کرد.آنچه در اینجا می خواهیم بدان بپردازیم اشاره به تجهیزات دو طرف این ماجراست که از یک سو اف-4 فانتوم های ترکیه هستند و در سوی دیگر تجهیزات دفاع هوایی سوریه. جنگنده اف-4 فانتوم که از معروفترین محصولات هوایی آمریکا در دوره جنگ سرد است در فاصله سالهای 1974 تا 1994 از آمریکا و آلمان خریداری شدند و بیش از 50 فروند آنها از 1995 توسط صنایع هوایی رژیم صهیونیستی بهسازی و ارتقاء داده شده اند. این جنگنده بیشینه سرعتی معادل 2370 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع بالا داشته و می تواند تا ارتفاع 18300 متر اوجگیری نماید.اف-4ئی فانتوم نیروی هوایی ترکیهبرخی منابع خارجی، مأموریت هواپیمای ساقط شده ترک را شناسایی و ترکیه مأموریت آن را آزمایش سامانه های رادار کشورش عنوان نموده در حالی که سوریه نه تنها این ادعاها را نپذیرفته بلکه هدف این هوپیماها را اجرای یک عملیات بمباران در خاک سوریه برای حمایت از تروریست های مسلح در این کشور اعلام کرده است.هر چند گفته های سوریه در این باب، ناظر بر حمله رسمی نظامی ترکها است و در شرایطی که ترکیه سعی در حفظ وجهه خود به عنوان سر و سامان دهنده منطقه دارد کمی دور از ذهن به نظر می رسد اما باید پذیرفت با وجود چند نوع هواپیمای بدون سرنشین اسرائیلی و ترک در ارتش ترکیه با قابلیت های شناسایی، ادعای پرواز فانتوم ها برای شناسایی بی اعتبار می شود. در واقع استفاده از هواپیمای سرنشین دار به دلیل همین تبعات سیاسی، کمتر در دستور کار ارتشها قرار دارد چه رسد به زمان و مکان پرتنش این حادثه. البته مشخص شدن نوع این هواپیما که از گونه رزمی F-4E یا نوع شناسایی یعنی RF-4E است می تواند به نتیجه گیری بهتری در این زمینه منجر شود.همچنین مطالب عنوان شده توسط رئیس جمهور دولت ترکیه مبنی بر ناگزیر بودن هواپیماها از ورود به فضای سوریه بسیار ناپخته بوده و نشانه بی اطلاعی این فرد از ویژگی های یک جنگنده است چه برسد به مشخصات مانوری اف-4 فانتوم. وی ادعا کرده هواپیما به دلیل سرعت بالا ناچاراً باید مقداری وارد فضای سوریه می شده در حالی که اف-4ئی دارای کمینه شعاع گردشی در حدود 1350 متر در ماخ 0.9(سرعت حدود 1100 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع پائین) است و این یعنی در صورتی که خلبانان ترک می خواستند و اراده می کردند، به کمتر از 1.5 کیلومتر برای یک گردش تند و بازگشت به خارج از آبهای سوریه احتیاج داشتند. از این بدتر، صحبت رئیس جمهور ترکیه راجع به خارج از کنترل بودن جت های جنگی در برخی مواقع است که بدیهی است وسیله ای که برخی مواقع خارج از کنترل باشد قابل اتکا نخواهد بود و اساساً تمام ارزش این وسائل و انبوه دردسرهای طراحی برای قابل کنترل بودن آنها است!به گزارش مشرق، اعلام برد 2.5 کیلومتری سامانه شلیک کننده و مشاهده شدن اثرات گلوله روی لاشه فانتوم ترکیه و اینکه هواپیمای دوم نیز مورد اصابت گلوله قرار گرفته می تواند به حدس دقیقی از ماهیت سامانه درگیر شده با جنگنده ترک کمک کند. لازم به ذکر است بنا بر اظهارات منابع سوری، این هواپیما در فاصله یک کیلومتری ساحل سوریه در غرب روستای «ام الطیور» هدف قرار گرفته است. از طرفی، توپخانه ای بودن سامانه شلیک کننده به اف-4 ترکیه و در نظر داشتن میزان حریم آبهای یک کشور براساس معاهدات رسمی، تجاوز جنگنده ترک به حریم سوریه را قطعی به نظر می رساند.این هواپیما پس از طی مسیری در 10 کیلومتری ساحل سقوط کرده است. بنابراین پس از مورد اصابت قرار گرفتن، از ساحل دور شده و هواپیمای دوم هم با وجود آسیب، موفق به فرود اضطراری شده است. با توجه به انهدام هواپیمای ترک در فاصله کمی بعد از اصابت، گلوله های زیادی باید به آن برخورد کرده باشد. هر چند شلیک اول ممکن است در غافلگیری کامل صورت بگیرد اما در شلیک های بعدی قطعاً خلبانان هواپیماهای هدف قرار گرفته، با اجرای مانورهای شدید سعی در جلوگیری از اصابت تعداد بیشتری گلوله کرده اند. بنابراین یا سلاح مورد استفاده از کالیبر بالایی برخوردار بوده که با همان شلیک های اول تأثیر مخربی روی هدف داشته، یا نرخ آتش بالایی داشته و یا سلاح مورد استفاده دارای سامانه ای پیشرفته از انواع راداری یا اپتیکی برای هدفگیری خودکار و تصحیح آتش برای شلیک های بعدی با توجه به حرکت سریع هدف بوده است.همچنین در صورت اطلاع هواپیمای ترکیه از وجود سامانه های پدافندی در این روستا بحث غافلگیر شدن و در نتیجه وارد آمدن آسیب به نحوی که هواپیما کمتر از 10 کیلومتر دیگر قابل پرواز باشد منتفی است بنابراین به احتمال زیاد، سامانه به کار رفته دارای قابلیت تحرک بسیار بالایی بوده و در روزهای قبل از حادثه در یک موضع پدافندی مشخص قرار نداشته است.مقامات سوریه اعلام کرده اند با توجه به وجود سابقه تجاوز هوایی از همین منطقه در گذشته، نیروهای دفاع هوایی سوریه در این منطقه نمی توانستند ریسک کنند و با توجه به شرایط پروازی هواپیماها که در ارتفاع پائین و سرعت بالا بوده است، اقدام به درگیر شدن با آن کرده اند.در حملات فانتوم های نیروی هوایی ارتش ایران به مواضع رژیم بعث عراق در دوران دفاع مقدس، بارها چنین حملاتی در ارتفاع پائین و سرعت بالا و با عبور از دیوارهای آتش پدافند عراق صورت گرفت، اما عمده توپهای عراقی در آن زمان فاقد هدایت و هدفگیری خودکار بودند و در نتیجه فرار از آنها برای خلبانان بیشتر میسر بود. در نظر داشتن این نکات تاریخی، احتمال برخوردار بودن سلاح سوریه از یک سامانه هدفگیری خودکار توانمند را پررنگ تر می کند.کدام سامانه شبح ترک ها را به زیر کشید؟آنچه به عنوان سلاحِ به کار رفته در این درگیری می تواند مورد بررسی قرار گیرد، توپ های 23 و 57 میلیمتری یا سامانه دفاع هوایی موشکی-توپخانه ای روسی پنتسر-اس1 است. تیربار و توپهای با کالیبر کوچکتر و بزرگتر از این موارد با توجه به شواهد موجود حدس های مناسبی در این بررسی نیستند.توپ های 23 میلیمتری معروف ZU-23 که در بسیاری از کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرند 2000 تا 2500 متر برد دارند و نواخت تیر آنها بیش از 400 تیر بر دقیقه است. به طور استاندارد، این سلاح فاقد سامانه پیشرفته ای برای هدفگیری است و با توجه به اینکه از بهسازی این سلاح در سوریه توسط متخصصان این کشور و یا یک کشور دیگر(مانند ایران که توپ های خود را به سامانه هدفگیری مجهز کرده) گزارشی در دست نبوده این احتمال که این سلاح در درگیری فوق نقش اصلی را داشته کمرنگ می شود. البته لازم به ذکر است این توپ ها هم به صورت ثابت و هم به صورت متحرک در ارتش های جهان در حال خدمت هستند و به دلیل ابعاد نچندان بزرگ از قابلیت اختفای مناسبی برخوردارند.توپ 23 میلیمتریاما روز گذشته اخبار منتشر شد مبنی بر اینکه سوریه از یک سامانه 23 میلیمتری ایرانی که دارای نواخت تیر چند هزار تیر بر دقیقه است استفاده کرده است. در صورت صحیح بودن این خبر، سامانه مذکور به احتمال بالا شبیه سامانه پیشرفته «مصباح» با مأموریت اصلی ضد کروز است که پیشتر در گزارش سامانه های دفاع هوایی بردکوتاه ایران در مشرق معرفی شده بود. این سامانه 8 لوله ای، ضمن برخورداری از نواخت تیر بالا، دارای یک رادار سه بعدی برای هدایت آتش است. البته ایران توپ های دو لول 23 میلیمتری ثابت و متحرک خود را نیز به سامانه های اپتیکی مجهز کرده است.توپ های مرگبار 57 میلیمتری «ZSU-57-2» دارای برد مؤثر 4 کیلومتر بدون استفاده از رادار و تا 6 کیلومتر در صورت استفاده از رادار برای هدفگیری هستند. این سلاح از نظر قدرت تأثیر روی هدف و دقت آتش با آسیب وارده به فانتوم ترکیه همخوانی دارد اما برد آن بیش مقدار اعلام شده توسط مقامات سوری برای سلاح مورد استفاده است. همچنین این سامانه بزرگ و سنگین بوده و قابلیت تحرک چندان بالایی ضمن حفظ اختفاء مناسب ندارد.توپ 57 میلیمتریسلاح دفاعی دیگر، سامانه بسیار پیشرفته «پنتسر» است که هم دارای موشک و هم دارای دو توپ تک لول 30 میلیمتری است. پنتسر از یک رادار و سامانه الکترواپتیکی برای کنترل آتش برخودار است. رادار آن با برد کشف 32 تا 36 کیلومتر، برد ردگیری 24 تا 28 کیلومتر می تواند تا دو موشک را به سمت یک هدف هدایت کند. سامانه الکترواپتیکی بسته به شرایط بین 17 تا 26 کیلومتر برد داشته و می تواند یک موشک را به سمت یک هدف هدایت کند.سامانه پنتسر-اس1؛ چهار پرتابگر سه تایی قابل مشاهده هستندموشک موجود در این سامانه 1.2 تا 20 کیلومتر برد داشته، در ارتفاع 5 متر تا 10هزار متر قابل استفاده بوده و بیشینه سرعت هدف برای اصابت به آن 1000 متر بر ثانیه(3600 کیلومتر بر ساعت) است. توپ های 30 میلیمتری این سامانه 200 متر تا 4هزار متر برد داشته، ارتفاع مؤثر درگیری آن تا 3000 متر و نرخ آتش آن میزان بسیار بالای 4500 تا 5000 گلوله بر دقیقه(75 تا 83 تیر بر ثانیه) است.این سامانه با 3 نفر کاربری شده و تنها به 4 تا 6 ثانیه برای واکنش نشان دادن به هدف احتیاج دارد. همه اجزای سامانه پنتسر روی یک کامیون مستقر هستند و از اینرو قابلیت تحرک بالایی برای آن بوجود آمده است. این سامانه دارای توانمندی های بالایی در جنگ الکترونیک است.هر چند برد نهایی پنتسر بیش از مقدار اعلام شده برای سلاح به کار رفته توسط سوریها است اما این سامانه از تطابق خوبی با شرایط سلاح به کار رفته برخوردار است. خصوصاً از حیثت سرعت درگیری و نرخ اتش بسیار بالا. در اینصورت باید به خلبانان فانتوم ساقط شده حق داد که نتوانسته باشند از آتش مهلک این سامانه نجات یابند. بعلاوه اگر فانتوم ترک از نمونه های بهسازی شده توسط رژیم صهیونیستی بوده باشد، نقش توانایی های الکترونیکی و سرعت بالای واکنش سامانه سوری، هرچه که بوده باشد قابل توجه است. بنابراین در صورت وجود تعداد کافی از این دست سامانه ها و استقرار آنها در نقاط ناشناخته برای دشمنان، نرخ تلفات تجهیزات هوایی حمله کنندگان به سوریه بالا خواهد بود.سایر سامانه های دفاع هوایی سوریهاشاره ای به سایر سامانه های موجود در سوریه می تواند مؤلفه های قدرت پدافند هوایی این کشور را تا حدودی روشن سازد.با وجود اینکه برخی از سامانه های قدیمی دفاع هوایی این کشور در سالیان اخیر بهسازی هایی داشته اند اما نمونه های جدیدی که روسها در اختیار این کشور قرار داده اند کاملاً برتر از آنها است. از نمونه های قدیمی می توان به سامانه های «سام-3پچورا» و «سام-6کاب» اشاره کرد که برخی منابع از ارتقاء آنها به استانداردهای جدید به ترتیب، پچورا-2آ و کاوادرات خبر داده اند. علاوه بر رفع بسیاری از محدودیت های عملکردی رادار، بکارگیری تجهیزات دیجیتال به جای آنالوگ، تجهیزات جدید جنگ الکترونیک و سامانه های ارتباطی و شبکه ای به افزایش توانایی های این سامانه ها منجر شده است. همچنین امکان درگیری با اهدافی با سطح مقطع کم و موشک ها نیز در این دو استاندارد جدید وجود دارد.سامانه کوتاه برد «تور-ام-1» که در ایران نیز به کار گرفته شده دارای موشک هایی با برد تا 12 کیلومتر و سقف پرواز 6 کیلومتر است. این سامانه قابلیت شناسایی همزمان 48 هدف، ردگیری 10 هدف و درگیری با 2 هدف را دارد. از ویژگی های مهم سامانه تور، توانایی درگیری شدن با مهمات هوایی مانند بمب ها و موشک ها و پهپادهایی با سطح مقطع پایین است. تور-ام-1 از دیگر سامانه های جدید سوریه می توان به سامانه میانبرد «بوک» و دوربرد «اس-300» اشاره کرد. دو نسل از سامانه بوک وجود دارد که در گزارش های مختلف منتشر شده هر دو نوع آنها در فهرست تجهیزات سوریها دیده می شود. نوع بوک-ام-1 دارای برد 30 کیلومتر، سقف پرواز 22هزار متر و قابلیت درگیری همزمان با دو هدف و نوع بوک-ام-1-2 برد تا 50 کیلومتر، سقف پرواز تا 25هزار متر و قابلیت درگیری با 4 تا 6 هدف را دارد. این سامانه ها علاوه بر متحرک بودن تمام اجزا شامل رادار و پرتابگر موشک، دارای یک گیرنده راداری روی هر خودروی پرتابگر موشک هستند که به آنها توانایی مقاومت بسیار بالا در برابر جنگ الکترونیک متمرکز دشمن و تا حدودی استقلال عملکردی در محیط نبرد را داده است.در واقع کارشناسان، سامانه بوک را مقاومترین و پایدارترین سامانه دفاع هوایی موشکی میانبرد می دانند که قابلیت درگیری با اهداف مختلف هوایی از هواپیما تا موشک را دارد.بوک-ام-1-2پس از رونمایی این سامانه ها در سوریه، مقامات نظامی رژیم صهیونیستی از بروز خطر جدی برای استیلای هوایی خود ابراز نگرانی کردند.دیگر سامانه مهم سوریه، اس-300 است. منابع خارجی سوریه را از مشتریان سری P این سامانه در دهه 90 می دانند. S-300P دارای رادایهایی با برد 180 تا 360 کیلومتر و توانایی ردگیری همزمان 120 هدف و درگیر شدن با 4 هدف است. هرچند برخی کارشناسان، این نسل از اس-300 را سامانه ای معمولی به شمار می آورند اما با توجه به برد موشک های آن که دست کم 45 تا 90 کیلومتر عنوان شده است نقش مهمی در دفاع هوایی خواهد داشت.نمونه ای دیگر از اس-300هایی که صحبت از فروش آنها به سوریه بوده و از آن با عنوان پیشرفته ترین نوع اس-300 موجود یاد می کنند که به اس-300پی-ام-یو-2 صادق است. حتی اگر نسل قبلی یعنی پی-ام-یو-1 نیز در اختیار سوریه قرار گرفته باشد، با توجه به وجود سامانه های کوتاه برد فوق العاده مثل پنتسر و تور ام-1 در این کشور برای حفاظت از خود اس-300 در برابر حملات در نتیجه و بقای رزمی بالای آن، کار حملات گسترده موشکی و هوایی به منطقه تحت حفاظت اس-300 بسیار دشوار می شود.سامانه اس-300گونه های اس-300پی-ام-یو-1 قابلیت درگیر شدن همزمان با 6 هدف شامل هواگردهای سرنشین دار یا بی سرنشین و موشک ها است. بیشینه برد رادارهای آن 300 کیلومتر بوده و موشک های قابل استفاده در آن بردها 75، 100 و 195 کیلومتر دارند.روز گذشته اخباری مبنی بر تعلیق قرارداد فروش اس-300 های جدید به سوریه منتشر شد که با توجه به سفر چند روز گذشته رئیس جمهور روسیه به سرزمین های اشغالی احتمالاً باز هم صهیونیست ها با تطمیع روسها محرک این بی تعهدی جدید آنها بوده اند.هر چند ارائه تحلیل دقیق از وضعیت دفاع هوایی سوریه نیازمند داشتن اطلاعاتی از سطح توانمندی این کشور در جنگ الکترونیک، شبکه های کنترل و فرماندهی و رادارهایی در برد و فرکانس های مختلف است اما بخشی از آمادگی پدافند سوریه و توانایی بکارگیری تسلیحات جدید خریداری شده در آخرین رزمایش ارتش این کشور به نمایش گذاشته شد که واکنش کارشناسان کشورهای مختلف را نیز به همراه داشت. خصوصاً مقامات رژیم صهیونیستی با توجه به قابلیت های جدید سوریه عرصه را مثل گذشته باز نمی بینند و در صورت بروز یک درگیری نظامی با این کشور باید منتظر تلفات بالایی حتی برای به روز ترین سامانه های تهاجمی هوایی خود باشند.