نبرد کورسْک یا نبرد تانکها، جنگی است که در تاریخ ۴ ژوئیه سال ۱۹۴۳ در منطقه کورسک (Kursk) نزدیک مسکو بین ارتشهای آلمان و شوروی شروع شد و ١٨ روز به طول انجامید. نبرد کورسک را بسیارى از جمله پل کارل، نویسنده آلمانى بزرگ ترین نبرد تاریخ مى دانند اما اگر کورسک را بزرگ ترین نبرد تاریخ ندانیم لااقل باید آن را بزرگ ترین نبرد زرهى تاریخ به شمار آورد چرا که در این نبرد بزرگ ۳ هزار تانک آلمانى و ۲ هزار تانک و زرهپوش روسى شرکت داشتند. طراحی آلمانها برای حمله شکست ارتش ششم آلمان در استالینگراد سبب شد، جناح جنوبى ارتش آلمان در شوروى مجبور به عقبگرد شود، این در حالى بود که در جبهه مرکزى و غرب مسکو نیز نیروهاى روسى در حال پیشروى مداوم براى بیرون راندن نیروهاى آلمانى بودند. اما با گرم شدن هوا، در ماه ژوئیه ارتش آلمان به فکر ضدحمله جدیدى در محور مرکزى افتاد، هدف این ضدحمله شکستن خطوط دفاعى ارتش سرخ و دستیابى به خطوط دفاعى جدیدى در قلب خاک شوروى بود. در این زمان آلمان دست به تمرکز نیرویى بسیار بزرگ در جبهه مرکزى زده بود. حمله ۳ هزار تانک هدف آلمان ها از این عملیات حمله به منطقه کورسک واقع در خط شمالى - جنوبى اورل - فارکوف بود. برنده این نبرد مى توانست مطمئن باشد در ادامه جنگ ویرانگر شوروى - آلمان دست بالا را خواهد داشت چرا که طول این جبهه نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر بود و اگر آلمان در این نبرد موفق مى شد، بین سپاههاى جنوبى و شمالى شوروى فاصله مى انداخت و مى توانست اثر شکست ۶ ماه گذشته استالینگراد را خنثى کند. لو رفتن عملیات ارزش این عملیات تهاجمى در «غافلگیرى مطلق» دشمن بود اما یک جاسوس زبردست روسى ۳ روز قبل از عملیات، ستاد ارتش سرخ را در جریان گذاشت در نتیجه شب قبل از حمله بزرگ آلمان ها صدها هزار سرباز روس به همراه ۲ هزار تانک و جدیدترین وسایل ضد تانک در انتظار ورود ارتش آلمان به معبر کورسک بودند. روسها ستاد ارتش خود را در منطقه ورونژ در شرق جبهه مذکور مستقر و مواضع خود را تقویت کردند. عملیات دژ نبرد کورسک با نام رمز «دژ» در ساعت ۳ نیمه شب سوم ژولاى آغاز مى شود و ۵۰۰ هزار سرباز آلمانى در پناه ۳ هزار تانک حمله بزرگ خود را آغاز مى کنند. ارتش نهم آلمان به فرماندهى ژنرال مودل با کمک لشکرهاى متعدد زرهى با عبور از سیمهاى خاردار و مناطق مین گذارى شده به نیروهاى مدافع روسى حمله مى کنند. نکته جالب توجه آنکه از همان اول براى آلمان ها مشخص بود عملیات «دژ» یک راز نیست و تمام مدافعان روس از آن باخبرند چرا که بارانى از آتش توپ، خمپاره و نارنجک بر سر سربازان آلمانى مى بارد اما شدت حمله به گونه اى است که روسها در این جبهه مجبور به عقب نشینى مى شوند. آلمان در این نبرد تانک هاى جدید فردیناند خود را وارد عمل کرد. این تانک ها هر کدام ۶۸ تن وزن و لوله اى به طول ۶‎/۵ متر داشتند و تقریباً رویین تن بودند و گلوله هاى مدافعان بر آنها اثر نمى گذارد. ژنرال مودل (نفر سمت راست)نیروهاى آلمانى ششم ژوئن پس از ۳ روز پیشروى، از «ضخامت خط دفاعى» روسها متعجب شدند و ژنرال «مودل» مردد ماند، آیا به پیشروى ادامه دهد یا خیر چرا که احساس اش به او مى گفت؛ ضد حمله اى بزرگ در راه است. پیش بینى او ظهر ششم ژوییه به حقیقت پیوست و ۱۲۰۰ تانک روسى در پناه آتش سنگین توپهاى روسى دست به ضد حمله اى بزرگ، علیه تانک هاى آلمانى زدند. هدف این ضد حمله جلوگیرى از دستیابى آلمان ها به ارتفاعات منطقه بود، در خط مورد حمله روسها، آلمان ها با ۱۰۰۰ تانک به مقابله مشغول شدند. در این مرحله نبرد ۴ روز به طول انجامید و صدها تانک طرفین به آتش کشیده شد. پس از آن آلمان ها به این نتیجه رسیدند که باید «تپه ۲۷۴» را که کلید دستیابى به پیروزى در جبهه کورسک است، فتح کنند. اما این تپه با جنگلى کوچک که مقر صدها توپ روسى و آتشبار و کاتیوشا بود، محافظت مى شد. حمله صدها تانک آلمانى به جنگل و تپه مذکور بى فایده بود و مدام به تعداد مدافعان افزوده مى شد. هواپیماهاى آلمانى نیز قادر به کمک چندانى به وضعیت قواى زمینى نبودند چرا که روس ها معادل همین تعداد هواپیما را وارد میدان کرده بودند. در بخش دیگرى از جبهه ژنرال زرهى آلمان «هوسر» با وجود مقاومت روسها با تانک هاى خود، ۲۰ کیلومتر پیشروى کرده بود. ژنرال روسى «چس چاکف» که متلاشى شدن جبهه خود را قطعى مى دید، از ستاد عالى فرماندهى شوروى درخواست قواى کمکى کرد. صدها هزار سرباز کمکى به همراه صدها تانک به کمک وى اعزام شدند. هوسر نیز تقاضاى قواى کمکى کرد اما نیرویى براى او نمى رسد. در بخش دیگرى از جبهه نیز مودل مرتب خواهان نیروى کمکى مى شود اما بعدها مشخص مى شود، یک میلیون سرباز روس وارد منطقه عملیات شده و مانع به هم پیوستن بخش هاى مختلف ارتش آلمان به هم شده اند. گروه زرهى ژنرال «کمیف» و گروه سوم زرهى باید به سرعت به منطقه «پروخوروفکا» که دالانى در شرق منطقه ژنرال هوت (نفر سمت راست)عملیاتى بود، مى رسیدند اما این اتفاق هرگز نیفتاد چرا که در یازدهم ژوییه ژنرال روسى روتمیستروف با سپاه عظیم خود مرکب از ۸۵۰ تانک و صدها توپ ۱۲۲ و ۱۵۵ میلیمترى آتش سنگین خود را به روى تانک هاى آلمانى که ۶۵۰ دستگاه بودند، مى گشاید. در این زمان روسها از تانک پرقدرتى به نام تى-۳۴ برخوردار بودند. این تانک در زمان خود توانست براى اولین بار در نبردهاى رودرروى تانک، محصولات مشابه آلمانى از جمله تانک معروف ببر را شکست دهد. بیشتر سربازان این ژنرال روسى، سربازان جان سخت جان به در برده از نبرد استالینگراد بودند. قواى گروه سوم زرهى آلمان با وجود تلاش زیاد در زیر ضربات روسها متلاشى شد. شاید اگر ژنرال «هوت» (طراح عملیات کورسک) نبود، آلمان ها تا نفر آخر قتل عام مى شدند. واحدهاى زرهى هوت پى بردند، مقاومت در کورسک کار ساده اى نیست. ژنرال مانشتاین فرمانده ارتشهاى جنوب که نیروهاى خود را در خطر مى دید، با جمع آورى قواى محدود خود دست به آخرین یورش زد اما ضد حمله عظیم روسها در ۱۲ ژوییه که در آن ده ها لشکر زرهى تازه نفس، بیش از یک میلیون سرباز شرکت داشتند و توسط هزاران توپ پشتیبانى مى شدند، صحنه نبرد کورسک را به «قتلگاه» آلمان ها تبدیل کردند. شکافى که در خط دفاعى آلمان افتاد، سبب شد، روسها تا ۱۰ روز دیگر نیز آلمان ها را به عقب برانند. نتیجه نبرد در نبرد کورسک، ۲ میلیون سرباز، ۵ هزار تانک و ۴ هزار هواپیما شرکت داشتند. این نبرد عظیم درسهاى بزرگى براى آلمان دربرداشت. اول آنکه این کشور براى اولین بار شاهد یک ضد حمله عظیم زرهى از جانب دشمنانش بود و پى برد «ابتکار استفاده از لشکرهاى انبوه زرهى» دیگر حربه اى کهنه است چرا که با توسعه لشکرهاى زرهى روسى، انگلیسى و آمریکایى دیگر قدرت اول زرهى جهان این ۳ کشور هستند. دوم آنکه در نبرد کورسک تلفات روسها نیز کم نبود، در این مقطع از جنگ، هر تانک و یا سرباز آلمانى که از بین مى رفت، جانشینى نداشت. حال آنکه روسها با برخوردارى از جمعیت سرسخت و قدرت صنعتى خود، مرتب خود را تقویت مى کردند و برترى خویش را بر آلمان ها به ۴ بر یک رسانده بودند. این امر سبب شد عملیات کورسک شکست تلقى شود. گذشت زمان نیز این را ثابت کرد چرا که آلمانها دیگر هرگز نتوانستند در جبهه روسیه «حمله» کنند بلکه پس از این، کار آنها تنها عقب نشینى بود. نکته دیگر این بود که آلمانها براى اولین بار پى بردند که دیگر از نظر هوایى و توپخانه نیز «دست بالا» را ندارند. توپهای روسی در منطقه کورسک آلمانها در هر دو نبرد مسکو و کورسک ضربه اصلى را از جاسوسان اتحاد شوروى تحمل کردند. الن موروس در اکتبر ۱۹۴۱ و جاسوسان شوروى در سوئیس در جولاى ۱۹۴۳ با دو گزارش به موقع که ارتش آلمان را شکستند. البته نباید از یاد برد که در فاصله ماههاى ژانویه تا ژوئن ۱۹۴۱ (تاریخ حمله آلمان به شوروى) ده ها جاسوس روس به استالین خبر داده بودند آلمان در حال تجهیز قوا براى حمله به شوروى است اما دیکتاتور روس «احمقانه» خود را به خوش خیالى زده و گزارش جاسوسان را اقدام مذبوحانه انتلیجنس سرویس انگلیس خوانده بود. نبرد کورسک از نظر حجم تجهیزات جنگى بزرگترین نبرد تاریخ است. «اگرچه استالینگراد از نظر تعداد سربازان و طولانى بودن» اول بود اما نبرد کورسک که ۱۸ روز به طول انجامید، دیگر هرگز در تاریخ تکرار نشد. بسیاری از کارشناسان نظامی، قدرت آتش برتر تویهای روسی را تعیین کننده نتیجه نبرد کورسک می دانند.