جنگنده آموزشی رزمی یاک ۱۳۰ یک جنگنده دو سرنشینه سبک مادون صوت با هدف اولیه آموزشی و توان محدود رزمی است. این جنگنده که با نام Yakovlev Yak-130 در روسیه شناخته میشود در سازمان ناتو Mitten نام گذاری شده است. هدف اصلی از طراحی و ساخت Yak-130 توسعه یک هواپیمای آموزشی برای تربیت خلبانان جنگنده های نسل ۴ و ۵ است.
جنگنده یاک ۱۳۰ به عنوان یک جنگنده آموزشی پیشرفته، برای تعلیم خلبانان جنگنده های نسل ۴ مانند سوخو ۳۰، نسل ۴/۵ (۴+) مانند سوخو ۳۵ و نسل پنجم مانند سوخو ۵۷ استفاده میشود. همچنین توان انجام ماموریتهای شناسایی و حملات سبک تا سقف ۳۰۰۰ کیلوگرم را دارد.
تاریخچه:
شوروی به دنبال یک جنگنده آموزشی جدید برای جایگزینی جت های آموزشی Aero L-29 Delfín و Aero L-39 Albatros بود. نیروی هوایی شوروی بعد از بررسی پنج طرح ارائه شده Sukhoi S-54, Myasishchev M-200, Mikoyan MiG-AT, و Yakovlev Yak-UTS در سال ۱۹۹۱ دو طرح MiG-AT و Yak-UTS را برای تولید پیش نمونه و رقابت انتخاب کرد.
توسعه Yak-UTS در سال ۱۹۹۱ آغاز شد اما با فروپاشی شوروی در ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ بودجه کافی برای ادامه کار وجود نداشت به همین دلیل شرکت یاکولوف در سال ۱۹۹۳ با شرکت ایتالیایی Aermacchi موافقت کرد که به طور مشترک این هواپیما را توسعه دهند.
شرکت Aermacchi مسئول پشتیبانی مالی و فنی پروژه شد و نام پرژه از Yak-UTS به Yak/AEM-130 تغییر کرد. اولین پیش نمونه این جنگنده آموزشی توسط شرکت Sokol (سازنده جنگنده های میگ) با نام Yak-130D ساخته شد و در ژوئن ۱۹۹۵ رونمایی شد. شرکت یاکالوف موفق شد در ۲۵ آوریل سال ۱۹۹۶ اولین پرواز این جنگنده را از فرودگاه ژوکوفسکی (Zhukovsky) و به خلبانی آندری سینیتسین (Andrey Sinitsyn) انجام دهد.
در سال ۱۹۹۶ گزارش شد که توسعه جنگنده و ساخت چهار عدد پیش نمونه بالغ ۵۰۰ میلیون دلار هزینه در بر داشته است.
ایران نیز در سال ۱۳۷۷ (۱۹۹۸) با توجه به نیازهای فراوان در بحث جنگنده به طور غیر رسمی در این طرح مشارکت کرد. ایران طرح جنگنده ای به نام شفق را مطرح کرد. اما به دلیل تلاش مستمر آمریکا برای جلوگیری از تجهیز ایران به جنگنده و انواع سلاح برای حفاظت از تمامیت ارضی ایران، روسیه خیلی زود ایران را از طرح خارج کرد. اما ثمره همکاری کوتاه مدت ایران با روسیه در این زمینه باعث شد تا در سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷) طرح شفق رونمایی شود. طرح کلی جنگنده شفق مانند یاک ۱۳۰ بود اما از دم V شکل با بالهای تغییر یافته استفاده می کرد.
در سال ۲۰۰۰ و در پی فشار سیاسی ایالات متحده آمریکا این مشارکت پایان یافت و شرکت Alenia Aermacchi طرح M-346 Master را با یک موتور اوکراینی ادامه داد. این طرح جدید در سال ۲۰۰۴ اولین پرواز خود را انجام داد و توسط نیروی هوایی ایتالیا، اسرائیل، سنگاپور، یونان، ترکمنستان و لهستان به خدمت گرفته شد.
برنامه توسعه نمونه ویژه حمله سبک یاک ۱۳۰ با نام Yak-131 متوقف شد زیرا الزامات ایمنی خلبان مورد نظر نیروی هوایی روسیه را پاس نمی کرد.
خط تولید یاک ۱۳۰ در کارخانه هوانوردی سوکول (Sokol Aircraft Plant) در شهر نیژنی نووگورود (Nizhny Novgorod) معروف به ناز سوکول از سال ۲۰۰۳ فعال بوده و اولین تولید آن از آوریل ۲۰۰۴ شماره گذاری شده است. آزمایشات ورود به خدمت این جنگنده از سال ۲۰۰۵ آغاز شد و قبل از تحویل اولین دسته پروازی در سال ۲۰۰۹ به پایان رسید. این جنگنده در ژوئیه ۲۰۰۹ در آکادمی آموزش خلبانی نظامی در کراسنودار (Krasnodar) وارد خدمت نیروی هوایی فدراسیون روسیه شد و در نمایشگاه هوایی MAKS 2009 به نمایش گذاشته شد.
طراحی:
جنگنده آموزشی یاک ۱۳۰ از طراحی کلاسیک با بال پسگرا (swept-wing) بهره میبرد. این جنگنده از آلیاژ سبک با سطوح فیبر کربن ساخته شده و از حفاظت کولار در قسمت موتورها، کابین خلبان و محفظه جنگنده استفاده می کند. در قسمت دم، از یک باله عمودی و دو باله افقی استفاده شده است.
استفاده از Fowler flaps به کاهش درگ و افزایش قدرت مانور جنگنده کمک بسیاری کرده است. این جنگنده برای نشست و برخاست از باندهای کوتاه و باندهای نا آماده نیز بهینه شده است. یاک ۱۳۰ از یک سامانه کنترل پرواز باسیم، سامانه ایمنی پرواز و سامانه کنترل خودکار پرواز بهره میبرد.
جنگنده Yak-130 از یک ترمز هوایی که در روی بدنه و نزدیک به دم عمودی قرار دارد استفاده می کند. این وسیله به نشستن در باندهای کوتاه به این جنگنده آموزشی کمک میکند.
در جنگنده یاک ۱۳۰ برای جلوگیری از ورود جسم خارجی به داخل موتور از روی باند زمان بلند شدن جنگنده، امکان بستن دریچه و باز کردن درب جانبی (Foreign Object Damage-FOD) وجود دارد. این درب ایمنی برخواستن جنگنده از روی باندهای ناآمده را تضمین میکند.
یاک ۱۳۰ از ۹ آویزگاه برای حمل سلاح (hardpoints) استفاده می کند. دو آویزگاه سلاح در دو سر بال و شش آویزگاه در زیر دو بال و یک آویزگاه هم زیر بدنه جنگنده قرار گرفته است. آویزگاه زیر بدنه توان پذیرش تجهیزات بزرگ را ندارد زیرا بین درهای بازشونده دو ارابه فرود قرار میگیرد.
در نسخه های صادراتی یاک ۱۳۰ از سامانه کنترل پرواز با سیم آویونیکا (Avionica) استفاده شده است. از این سیستم کنترل پرواز متعلق به شرکت آمریکایی Avionica، در جنگنده هایی مانند: اف۱۵، اف۱۶، اف ۱۸،میراژ ۲۰۰۰، تایفون، رافائل و اف۳۵ نیز استفاده شده و حتی در نسخه های صادراتی سوخو ۲۷، سوخو ۳۰ و میگ ۲۹ نیز از نسخه های کنترل پرواز این شرکت آمریکایی استفاده شده است.
یاک ۱۳۰ مجز به صندلی صفر صفر K-36LT3.5 ساخت شرکت NPO Zvezda است. خلبانان دارای دید همه جانبه هستند و کابین جلو از دید -۱۶ درجه و کابین عقب از دید -۶ درجه بهره میبرند. (دید رو به پایین با منفی نمایش داده میشود.)
کابین تمام دیجیتال یاک ۱۳۰ اویونیک استاندارد Mil Standard 1553 را که توسط ایالات متحده آمریکا تعریف شده پاس می کند و میتواند با نیازهای مشتری منطبق شود. این کابین تمام شیشه ای امکان استفاده هر دو خلبان از دوربین دید در شب را فراهم کرده و مجهز به سه نمایشگر کریستال مایع رنگی ۱۵/۲۴ سانتیمتر در ۲۰/۳۲ سانتیمتر است. در کابین جلو یاک ۱۳۰ از یک نمایشگر سر بالا (Head Up Display-HUD) استفاده شده تا خلبان با نگاه کردن به آن اطلاعات مربوط به هدف و بخشی از اطلاعات پرواز را مشاهده نماید.
کلاه خلبان کابین جلو مجهز به نمایشگر مخصوص برای تعیین هدف بوده و کابین نیز به سامانه هشدار صوتی و سامانه ارتباطی داخلی و خارجی، تولید شرکت Popov Plant، مجهز است.
این جنگنده آموزشی امکان انتخاب نوع پرواز آموزشی و شبیه سازی تاکتیک های هواپیماهای جنگی را برای آموزش آسان‌تر خلبانان فراهم می کند. یاک ۱۳۰ از مجموعه ناوبری شامل ژیروسکوپ لیزری و موقعیت یاب جهانی گلوناس روسی و GPS آمریکایی پشتیبانی می کند.
این جنگنده از انواع تجهیزات جنگ الکترونیک بصورت غلاف و پخش کننده های چف و فلر برای فرار از موشکهای حرارتی و فروسرخ استفاده میکند.
مخازن سوخت داخلی جنگنده یاک ۱۳۰ شامل دو مخزن بال و یک مخزن در وسط بدنه است. این مخازن مجموعا ۱۷۵۰ کیلوگرم سوخت را حمل می کند. این جنگنده امکان حمل یک مخزن سوخت بر روی آویزگاه نزدیک به بدنه در هر بال را دارد. مخازن سوخت خارجی هر کدام ۴۵۰ لیتر گنجایش دارند که مجموع سوخت قابل حمل را به ۲۶۵۰ لیتر میرساند. امکان سوختگیری هوایی نیز برای این جنگنده موجود اما بصورت سفارشی بر روی آن نصب میگردد.
تسلیحات:
معماری باز مجموعه اویونیک (avionics) در یاک ۱۳۰، به طیف گسترده ای از تسلیحات غربی اجازه میدهد تا با آن هماهنگ شود.
تسلیحات هوا به هوای غربی مانند AIM-9L Sidewinder و Magic 2 یا تسلیحاتی مانند AGM-65 Maverick.
یاک ۱۳۰ از تسلیحات شرقی مانند موشک هدایت لیزری ویخر، موشک هوا به هوای فروسرخ R73، موشک هوا به سطح Kh-25 ML، بمب های سقوط آزاد سری KAB تا وزن ۵۰۰ کیلوگرم، انواع راکت S8 و بمب های خوشه ای استفاده میکند.
این جنگنده فاقد توپ به صورت پیش فرض است و به جای آن از یک غلاف GSh-23 استفاده می کند که معمولا در آویزگاه زیربدنه نصب میشود.
رادار یاک ۱۳۰:
جنگنده آموزشی رزمی یاک ۱۳۰ از یک رادار با توان ۸ تا ۱۲/۵ گیگاهرتز تولید شده توسط شرکت NIIP Zhukovsky با نام BARS-130 است.
این رادار توان تشخیص اهداف هوایی با سطح مقطع ۵ مترمربع را در فاصله ۸۵ کیلومتری و قفل در فاصله ۶۵ کیلومتری را دارد. علاوه بر این توان تشخیص دوست از دشمن (IFF)، توان درگیر هوایی، کشف اهداف دریایی و زمین و همچنین اسکن سه بعدی از سطح زمین (SAR) را دارد.
موتور:
یاک ۱۳۰ در نمونه اولیه از موتور DV-2 تولید شرکت Slovakian Povazske Strojarne متعلق به جمهوری اسلواکی با توان ۲۲۰۰ کیلوگرم (۲۱/۵۸KN) نیرو استفاده میکرد. در نمونه های بعدی جنگنده یاک ۱۳۰ از موتور Al-222-25 با توان ۲۵۲۰ کیلوگرم نیرو (۲۴/۷KN) ساخت شرکت اوکراینی Motor Sich, Zaporozh’e Progress Design Bureau و شرکت روسی Moscow Salyut Motor Building Production Enterprise استفاده کرد.
موتور Al-222-25 توسط جنگنده ایتالیایی M-346 Master نیز استفاده شد.
کشور روسیه موتور Al-222-25 را با نام RD-35M با توان ۲۸/۴۵KN نیرو تولید میکند.
امروزه موتور DV-2S با توان ۲۴/۵KN نیز تولید میشود که برای مقاصد صادراتی در تولید یاک ۱۳۰ استفاده میشود.
سفارشات و تحویل بین المللی:
الجزایر به عنوان اولین مشتری این جنگنده در سال ۲۰۰۶ سفارش ۱۶ فروندی از آن را ثبت کرد که موفق به دریافت این جنگنده ها در سال ۲۰۱۱ شد.
در سال ۲۰۱۰ کشور لیبی ۶ فروند و کشور ویتنام ۸ فروند جنگنده آموزشی یاک ۱۳۰ را سفارش دادند. در دسامبر ۲۰۱۲ بلاروس موفق به خرید چهار فروند جنگنده آموزشی Yak-130 شد که در سال ۲۰۱۵ آنها را دریافت کرد. نیروی هوایی بلاروس چهار فروند دیگر در سال ۲۰۱۶ و چهار فروند بعدی را در می ۲۰۱۹ دریافت کرد.
نیروی هوایی میانمار در اواخر سال ۲۰۱۶ سه فروند جنگنده آموزشی Yak-130 دریافت کرد. این کشور ۶ فروند دیگر را در دسامبر ۲۰۱۹ تحویل گرفت. الجزایر کاربر ۱۶ جنگنده آموزشی یاک ۱۳۰ است.
سوریه نیز ۳۶ فروند یاک ۱۳۰ خریداری کرد که باید تا پایان ۲۰۱۶ به این کشور تحویل می شد. اما به دلیل جنگ در این کشور این اتفاق به تعویق افتاد.
ویتنام در سال ۲۰۱۹ قراردای ۳۵۰ میلیون دلاری برای خرید ۱۲ فروند یاک ۱۳۰ امضا کرد که در نوامبر ۲۰۲۱ به ویتنام تحویل شد.
در ۲ دسامبر ۲۰۲۳ (۱۱ شهریور ۱۴۰۲) ایران دو فروند جنگنده یاک ۱۳۰ را تحویل گرفت. تعداد سفارش داده شده توسط ایران مشخص نیست. با توجه به گزارشاتی مربوط به خرید جنگنده سوخو ۳۵ توسط ایران، یاک ۱۳۰ را میتوان به عنوان جنگنده آموزشی سوخو ۳۵ در نظر داشت.
مشخصات جنگنده آموزشی رزمی یاک ١٣٠:
نوع: جنگنده آموزشی با توان محدود رزمی
تولیدکننده: شرکت یاکولوف
سازنده: روسیه
اولین پرواز: ١٩٩۶
ورود به خدمت: ٢٠١٠
خدمه: ٢ خلبان
طول: ١١/۴٩ متر
طول بال: ٩/٨۴ متر
ارتفاع: ۴/٧۶ متر
سطح مقطع بال: ٢٣/۵٢ متر مربع
وزن خالی: ۴۶٠٠ کیلوگرم
وزن ناخالص: ٧٢۵٠ کیلوگرم
بیشترین وزن برخاست: ١٠٢٩٠ کیلوگرم
موتور: ٢ موتور توربوفن Ivchenko-Progress AI-222-25 با حداکثر تراست ٢۴/۵۲KN معادل ۵۵١٠Ibf
بیشترین سرعت: ١٠۶٠ کیلومتر بر ساعت
سرعت کروز: ٨٨٧ کیلومتر بر ساعت
بیشترین برد: ٢١٠٠ کیلومتر
برد عملیاتی: ۵۵۵ کیلومتر
سقف پروازی: ١٢۵٠٠ کیلومتر
میزان تحمل شتاب G: از -٣ تا +٨
نسبت تراست به وزن: ٠/٧
تسلیحات:
مسلسل:
آویزگاه: ٩ عدد نقطه سخت (١ عدد در نوک بال و ٣ عدد در زیر بال جمعا ٨ عدد و ١ عدد در زیر شکم) با توان تحمل حداکثر ٣٠٠٠ کیلوگرم
راکت: راکت ٨٠ میلیمتری S-8 و S25
موشک: موشک هوا به هوای فروسرخ R73
بمب: انواع سبک بمب های سری FAB
