تنش‌ها درباره اوکراین بین غربی‌ها و روسیه در هفته‌های اخیر تشدید شده است و آمریکا و ناتو، مسکو را در مورد تجمع ادعایی نظامیانش در نزدیکی مرز اوکراین به آماده شدن برای حمله به این کشور متهم کرده اند. ایالات متحده، انگلیس، کانادا و کشورهای حوزه بالتیک چندین محموله تسلیحاتی شامل اسلحه، مهمات و سلاح‌های ضد تانک به اوکراین ارسال کرده اند.
مسکو همزمان با رد این اتهامات گفته است که این حق را برای خود محفوظ می‌دارد که هر طور که صلاح می‌داند، نیروهایش را در خاک خود جا به جا کند. روسیه همچنین گفته است که طرح ناتو برای گسترش بیشتر به سمت شرق و مسئله عضویت اوکراین در این ائتلاف از خطوط قرمزش محسوب می‌شود و چنین اقدامی تهدیدی برای امنیت ملی این کشور است.
از نوامبر سال 2021 که روسیه به بهانه انجام رزمایش نظامی واحدهایی نظامی از ارتش خود را به مرور در مرز با اوکراین مستقر کرد، کشورهای غربی به روسیه درباره حمله نظامی به اوکراین هشدار داده اند.
روسیه منکر قصد حمله است و می گوید در چارچوب "آمادگی های نظامی معمول" در برابر تهدیدات امنیت ملی خود در حال انجام رزمایش و جابجایی نیروهایی در دورن خاک خود است و این مساله ارتباطی به دیگر کشورها ندارد.
ریشه بحران بین روسیه و اوکراین به کجا برمی گردد؟
روسیه و اوکراین هر دو از بازماندگان اتحاد جماهیر شوری هستند، اوکراین یک جمهوری از 15 جمهوری تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که با فروپاشی شوروی در دسامبر سال 1991 (30 سال پیش) به استقلال دست یافت.
روسیه پس از پایان نظام دوقطبی و فروپاشی شوروی همواره معتقد بوده که سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که یک پیمان امنیتی – نظامی برضد شوروی در دوران جنگ سرد بود؛ با فروپاشی شوروی و انحلال پیمان "ورشو" دیگر موضوعیت وجودی ندارد و این پیمان امنیتی- نظامی نیز باید در پی انحلال پیمان ورشو و پایان جنگ سرد، منحل شود.
اما ناتو پس از فروپاشی شوروی نه تنها منحل نشد بلکه برای خود دستورکارهای جدیدی تعریف کرد و تلاش کرد با گسترش به سمت شرق در حوزه حیاط خلوت روسیه نفوذ کند.
بسیاری از کشورهای اقمار شوروی در شرق اروپا در 3 دهه گذشته به مرور به عضویت ناتو در آمده اند و روسیه احساس می کند در حال محاصره از جانب ناتو است.
روسیه با وجود مخالفت با الحاق کشورهای شرق اروپا به ناتو اما در عمل نتوانست جلوی الحاق آنها به پیمان امنیتی- نظامی غرب را بگیرد اما برای ناتو و غرب یک خط قرمز ملموس کشیده و تاکید کرده عضویت جمهوری های سابق اتحاد جماهیر شوروی در این پیمان به منزله تجاوز ناتو و غرب به حوزه نفوذ روسیه خواهد بود و مسکو چنین سناریویی را تحمل نخواهد کرد.
چراغ سبز غرب به عضویت اوکراین و گرجستان در ناتو
با وجودی که عضویت کشورها در ناتو فرایندی زمان بَر است اما در سال 2008 اتفاق ناخوشایندی در این راستا برای مسکو روی داد و آن هنگامی بود که سازمان ناتو در نشست سالانه خود نسبت به احتمال عضویت گرجستان و اوکراین به این پیمان امنیتی- نظامی چراغ سبز نشان داد.
ورود ناتو به موضوع عضویت جمهوری های سابق اتحاد جماهیر شوروی، دولتمردان روسیه را بسیار خشمگین کرد و روسیه تاکید کرد عضویت این کشورها در پیمان ناتو را به منزله تهدید صریح و جدی علیه امنیت ملی خود می داند.
بحران اوکراین
تنش کنونی درمرز بین روسیه و اوکراین سابقه ای 8 ساله دارد. درگیری بین دو کشور از اواخر سال 2013 شروع شد. در آن زمان "ویکتور یانوکویچ" رییس جمهوری وقت اوکراین که طرفدار روسیه بود، مذاکرات بین کشورش با اتحادیه اروپا بر سر انعقاد اتحادیه تجاری و گمرکی را به حالت تعلیق درآورد.
او پس از پیشنهاد پوتین برای انعقاد اتحادیه گمرکی با روسیه، بلاروس و قزاقستان، مذاکرات کشورش با اتحادیه اروپا برای امضای توافقنامه‌ای که این کشور را به اتحادیه اروپا نزدیکتر می‌کرد؛ لغو کرد.
این اقدام یانوکویچ به مذاق غربگرایان اوکراینی که خواستار دوری جستن از روسیه و نزدیکی بیشتر به غرب هستند، خوش نیامد و غربگرایان اوکراین در شهر "کی یف" (پایتخت) و چند شهر دیگر اوکراین علیه یانوکویچ به خیابان ریختند و در نهایت در نتیجه گسترش اعتراض ها یانوکویچ مجبور به فرار از کشور شد و به روسیه رفت.
غربگرایان اوکراین موفق شدند با اعتراضات، رییس جمهوری طرفدار مسکو را از کشورشان فراری دهند و بحراین بین اوکراین و روسیه از همین نقطه تشدید شد.
اوکراین کشوری دوپاره
اوکراین کشوری "دوپاره" محسوب می شود و در حالی که بخش غربی این کشور که به اروپا نزدیک تر است صنعتی تر بوده و طرفدار توسعه روابط و نزدیکی به اروپا و غرب است اما مردم بخش شرقی این کشور خود را به روسیه نزدیکتر می دانند.
همزمان با ناآرامی های داخلی اوکراین از اواخر سال 2013 و 3 ماهه نخست سال 2014 که به فرار یانوکویچ به مسکو انجامید، گروه هایی شبه نظامی در شرق اوکراین (در 2 استان دونتسک و لوهانسک) علیه دولت مرکزی اوکراین سر به شورش برداشته و اعلام استقلال کردند.
کشورهای غربی، روسیه را متهم به حمایت و تجهیز از جدایی طلبان اوکراینی می کنند؛ اتهامی که از سوی مسکو رد می شود. از آن زمان کنترل دو استان شرقی اوکراین که هم مرز با روسیه هستند، در اختیار جدایی طلبان افتاده است.
از سوی دیگر دولت روسیه از فرصت استفاده کرد و با برگزاری یک همه پرسی در مارس سال 2014 شبه جزیره کریمه در جنوب شرق اوکراین را ضمیمه خاک خود کرد.
این همه پرسی که با حضور نیروهای روسیه برگزار شد، از سوی جامعه جهانی به رسمیت شناخته نشده است. قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل این اقدام را غیرقانونی خوانده است. شبه جزیره کریمه که 97 درصد از مردم آن روس زبان هستند، یک نقطه استراتژیک است زیرا ورودی مهمی به دریای سیاه است - منطقه ای که پوتین می خواست کنترل آن را در دست داشته باشد.
الحاق بدون هزینه کریمه به روسیه
دولت شوروی در سال 1954 و در زمان دولت "نیکیتا خروشچف" کنترل این شبه جزیره را به جمهوری اوکراین داده بود و حالا روسیه پس از نیم قرن و در حالی که از نظر جامعه جهانی این منطقه روی نقشه سیاسی اوکراین تعریف می شود، این بخش از خاک اوکراین را جدا و به خاک خود منضم کرده بود.
این الحاق دوباره در روسیه جشن گرفته شد و پوتین در توصیف این اقدام گفت:" تاتارهای کریمه به میهن خود بازگشتند."
الحاق کریمه به روسیه به عنوان یک دستاورد استراتژیک و ژئوپلتیک و با وجودی که منجر به تحریم های اروپا و آمریکا علیه روسیه شده بود، اما در عرصه سیاست داخلی روسیه به کار پوتین آمد و مهم ترین کارت بازی او در انتخابات ریاست جمهوری 2018 شد. تحریم های غرب هم علیه این اقدام روسیه در حدی و اندازه ای نبود که اقتصاد روسیه را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد.
در 8 سال گذشته الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه باعث اعتراضات بین المللی، تحریم های اقتصادی علیه روسیه و درخواست های مداوم غرب برای بازگرداندن این سرزمین به اوکراین شده است اما پوتین گفته است که هرگز این اتفاق نخواهد افتاد.
از سوی دیگر کشورهای غربی مسکو را متهم می کنند که از سال 2014، از جدایی طلبان طرفدار روسیه که با ارتش اوکراین در شرق اوکراین می جنگند، حمایت سیاسی و نظامی می کند. طبق گزارش سازمان ملل متحد، حدود 14 هزار نفر در جنگ در منطقه مورد مناقشه- دونباس- کشته شده اند.
روسیه و اوکراین در سال 2015 با میانجیگری فرانسه و آلمان در شهر مینسک بلاروس یک توافقنامه آتش بس امضا کرده اند اما در 7 سال گذشته این توافقنامه بارها از سوی شبه نظامیان جدایی طلب و ارتش اوکراین نقض شده است و طبق اعلام سازمان ملل پس از امضای توافقنامه آتش بس، دستکم 3 هزار نفر از طرفین در تبادل آتش کشته شده اند.
در سال 2019 روسیه و اوکراین توافق مبادله زندانیان را بین شورشیان جدایی طلب شرق اوکراین و دولت کی یف اجرا کردند؛ اما تغییری در وضعیت آرایش نیروهای جدایی طلب و ارتش اوکراین در مناطق شرقی اوکراین حاصل نشد.
استدلال های دو طرف بحران
همزمان با 2021 و مطرح شدن دوباره موضوع عضویت اوکراین در ناتو و ارتباطات نظامی اوکراین با برخی کشورهای ناتو و خریدهای تسلیحاتی کی یف از آنها، روسیه بار دیگر احساس خطر کرده است.
در بهار امسال، روسیه در پاسخ به آنچه که تهدیدات ناتو توصیف کرد، شروع به تجمیع ده‌ها هزار نیرو در نزدیکی مرز اوکراین کرد، اقدامی که در ابتدا با واکنش گسترده بین المللی منجر به عقب نشینی تاکتیکی روسیه شد و روس ها بعدا اعلام کردند این نیروها را از منطقه خارج کرده اند.
اما از پاییز امسال دوباره ارسال نیروها و تجهیزات به مناطق مرزی اوکراین این بار با شدت بیشتری از قبل شروع شد و تا این لحظه نیز همچنان ادامه دارد.
بر اساس برآورد 2 هفته پیش دولت اوکراین روسیه هم اکنون بیش از 130 هزار نیروی نظامی در مرزهای خود و بلاروس با اوکراین مستقر کرده است.
روسیه بارها تاکید کرده این "جابجایی نظامی معمول"، تهدیدی برای هیچ کس نیست و اینکه این کشور نیروها را در خاک خود منتقل می کند نباید باعث نگرانی شود.
مسکو حمایت فزاینده ناتو از اوکراین را - از نظر تسلیحات، آموزش و پرسنل - تهدیدی برای امنیت خود می داند. این کشور همچنین اوکراین را به افزایش تعداد نیروهای خود در آماده سازی برای تلاش برای بازپس گیری منطقه "دونباس" (دو استان در دست جدایی طلبان = لوهانسک و دونتسک) متهم کرده است، ادعایی که اوکراین آن را رد کرده است.
پوتین خواستار توافق‌های حقوقی خاصی شده است که هرگونه گسترش بیشتر ناتو به سمت شرق به سمت مرزهای روسیه را منع کند و بارها تاکید کرده که غرب به تضمین‌های شفاهی قبلی خود عمل نکرده است.
روسیه همچنین نگران تسلیح اوکراین با سلاح های پیشرفته ناتو است و پوتین گفته است که استقرار تسلیحات پیشرفته ناتو در اوکراین - مانند سامانه‌های موشکی - از "خط قرمز" روسیه عبور می‌کند.
"دیمیتری پسکوف" سخنگوی کرملین در پاییز امسال گفت که ایالات متحده و دیگر کشورهای عضو ناتو، تسلیحات و مشاوران نظامی به اوکراین روانه کرده اند. او گفت: " اینها به تشدید بیشتر وضعیت در خط مرزی منجر می شود."
اما از دیدگاه دولت اوکراین که هم اینک به غرب نزدیک است، مسکو حق دخالت در مسایل داخلی اوکراین و تعیین خط مشی های سیاست خارجی این کشور را ندارد و دولت کی یف به عنوان یک کشور دارای استقلال و حق حاکمیت، مجاز و مختار است که هم پیمانان سیاسی و نظامی خود را انتخاب کند.
دولت کنونی کی یف معتقد است که روسیه حق مداخله درباره رابطه اوکراین با ناتو را ندارد.
انگیزه های پوتین
بسیاری از ناظران معتقدند با توجه به هزینه های بالا اقدام نظامی روسیه در اوکراین، این کشور احتمالا قصدی برای حمله به اوکراین را ندارد و تنها با ایجاد بحران و تنش در مرز با اوکراین به دنبال کسب اهداف سیاسی و ژپوپلتیک در برابر غرب و رسیدن به یک توافقنامه امنیتی با ناتو است که تضمین دهد کشورهایی چون اوکراین و گرجستان به عضویت ناتو درنخواهند آمد.
اما برخی ناظران نیز معتقدند پوتین می خواهد با استقرار نیروها پیامی به دولت کی یف بدهد که در صورت نزدیکی بیشتر به ناتو باید قید مناطق شرقی خود را به روسیه نزدیک هستند، بزند.
جو بایدن رییس جمهوری آمریکا اخیرا در سخنانی هشدار داد که روسیه می خواهد در ابتدای سال 2022 به اوکراین حمله کند.
غرب به روسیه هشدار داده که در صورت اقدام نظامی علیه اوکراین، این کشور تحریم های اقتصادی "شدید و سریع" اروپا و آمریکا مواجه خواهد شد.
روسیه چرا به دنبال تهدید اوکراین است؟
روسیه با این که ادعا می‌کند که برنامه‌ای برای هرگونه تهاجمی به اوکراین ندارد، اما این کشور مدت‌هاست که خاک اوکراین را تصرف کرده است و در حال حاضر هم تخمین زده می‌شود که حدود ۱۰۰۰۰۰ نفر از سربازان روسیه در نزدیکی مرزهای دو کشور مستقر شده‌اند.
در ادامه گزارش با اشاره به این واقعیت که «روسیه در حال حاضر چندین و چند سال می‌شود که در مقابل هر گونه تلاش از سوی اوکراین برای عضویت در ائتلاف‌ها و نهادهای اروپایی و به‌خصوص ناتو مقاومت کرده است» آمده:
اوکراین اما در این میان با هر دو طرف پیوستگی‌هایی دارد. این کشور که هم با اتحادیه اروپا و هم با روسیه مرز مشترک طولانی دارد، در عین اینکه به عنوان یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق پیوندهای اجتماعی و فرهنگی عمیقی با روسیه دارد- و زبان روسی در آن‌جا به طور گسترده صحبت می‌شود- اما در عین حال علاقه و اشتیاق وافری نیز به پذیرش در جوامع اروپایی دارد.
بعد از این که اوکراینی‌ها در سال ۲۰۱۴ رئیس‌جمهور وقت خود را که طرفدار روسیه بود، برکنار کردند، روسیه شبه‌جزیره کریمه را تصرف و ضمیمه خاک خود کرد و در عین حال از جدایی‌طلبانی که در بخش‌های زیادی از شرق اوکراین فعالیت داشتند، حمایت کرد. شورشیان از آن زمان به بعد با تمام توان با ارتش اوکراین جنگیده‌اند- که این درگیری تاکنون جان بیش از ۱۴۰۰۰ نفر را گرفته است.
جنگ روسیه و اوکراین از نگاه مردم
بی.بی.سی همچنین در یکی از گزارش‌هایش نگاهی داشته به این موضوع که در حال حاضر که دو کشور در آستانه یک جنگ تمام‌عیار به سر می‌برند، مردم دو کشور به این موضوع چگونه نگاه می‌کنند و اوضاع در پایتخت‌های دو کشور به چه شکل است؟
گزارش بی.بی.سی با اشاره به این موضوع آغاز می‌شود که در سال‌های اخیر، زندگی بسیاری از اوکراینی‌ها زیر سایه خطر تهاجم همه‌جانبه روسیه بوده است.
حالا در شرایطی که افزایش نگرانی‌های جهانی در مورد حمله روسیه به اوکراین خطر را نزدیکتر از همیشه کرده؛ خبرنگاران بی.بی.سی در مسکو و کی‌یف وضعیت عمومی این دو شهر و نظرات مردم را در مورد اینکه آیا این بحران می‌تواند منجر به جنگ گسترده‌تری در اروپا شود، ارزیابی و منتشر کرده‌اند.
خبرنگار مستقر در کی‌یف در این زمینه نظرات شماری از اوکراینی‌ها را درباره حمله احتمالی روسیه به اوکراین ذکر کرده است.
خبرنگار از قول یکی از شهروندان نوشته: تا زمانی که پوتین قدرت را در دست دارد، برای گسترش قدرت روسیه هر کاری ازش برمی‌آید.
و البته از قول شهروندی به نام ولادیمیر که او نیز به نقش پوتین در این بحران اشاره می‌کند: روسیه همیشه غیر قابل پیش‌بینی بوده و در عصر جدید هم به لطف پوتین غیرقابل پیش‌بینی‌تر شده و می‌تواند هر کاری انجام دهد.
بی.بی.سی در ادامه نوشته که این احساس در سراسر اوکراین منعکس شده است. از زمانی که روسیه شبه‌جزیره کریمه جنوبی را ضمیمه خاک خودش کرد و از شبه‌نظامیان جدایی‌طلب حمایت کرد، هیچ وقفه‌ای در زمینه جنگ، حملات سایبری و کارزار انتشار اطلاعات نادرست در مورد طرفین ایجاد نشده است.
آناستازیا یک اوکراینی خوشبین‌تر است و می‌گوید که «چون به مقامات و رئیس‌جمهورمان اعتماد دارم، نگران این موضوع نیستم و فکر می‌کنم که در نهایت از پس ماجرا برخواهند آمد و این درگیری را خواهند توانست که مدیریت کنند. مگر به خاطر اینکه از ما محافظت کنند، دولتمردان را انتخاب نمی‌کنیم»؟
ویکتور نیز نگران نیست، اما با این همه این روزها در دانشگاه در دوره آموزش نظامی اولیه شرکت کرده- که این روزها در اوکراین رایج است. او می‌گوید: «ما دوست داریم اتفاقی نیفتد و جنگی آغاز نشود، اما در صورت نیاز آماده مقاومت در برابر متجاوزین خواهیم بود».
اما این به این معنی است که اوکراینی‌ها آماده- یا حاضر- به مبارزه هستند؟ ویکتور پاسخ می‌دهد: «بله، در این شکی نیست. زیرا ما باید از کشورمان، استقلالمان و مهم‌تر از همه از آزادیمان دفاع کنیم».
جنگ از نگاه مردم روسیه
در روسیه، روزنامه‌ها و رسانه‌های دولتی غرب را مقصر و متهم این وضع و حال و خصومت معرفی می‌کنند- که تا حد زیادی بازتابی است از زبان کرملین که بارها و بارها غرب را به خاطر این درگیری احتمالی مورد انتقاد قرار داده است.
در شرایطی که در روزهای اخیر شاهد انواع و اقسام اعلام نگرانی‌ها و هشدارهای اتحاد دفاعی، ناتو و ایالات متحده در مورد تهاجم قریب‌الوقوع روسیه به اوکراین هستیم، ولی در این میان بسیاری از مردم مسکو هنوز خطر جنگ را درک و باور ندارند و متقاعد نشده‌اند که این اتفاق به همین زودی می‌تواند رخ دهد. برخی هم در این میان فکر می‌کنند که در مورد این تهدید از سوی غرب اغراق شده است.
آندری ۲۴ ساله در این زمینه می‌گوید که «اگر بنا بر باور گفته‌های غرب در این مورد باشد، آنها در این سال‌ها تقریبا همه ساله گفته‌اند که روسیه قصد دارد به اوکراین حمله کند. با این حال ما هنوز این‌جا نشسته‌ایم و با چشمان باز به اخبار گوش می‌دهیم و فکر می‌کنیم که “خدای من، واقعاً؟ باز هم؟ مگر قرار نبود پارسال حمله کنیم”؟ من فکر می‌کنم غرب فقط از این موضوع برای منافع خود استفاده می‌کند».
اولگا یکی دیگر از مردم روس است که قاطعانه باور دارد آمریکا مقصر این تنش‌هاست و خطر بروز جنگ را بزرگ‌نمایی می‌کند.
او می‌گوید: «برای چه باید به اوکراین حمله کنیم؟ اصلا به این کشور چه نیازی داریم؟ اگر روسیه برای تولید کالا به زمین‌های بیشتر یا برای فروش کالا به بازارهای بیشتر نیاز داشت، می‌شد این خطر را درک کرد. اما در حال حاضر روسیه فضای زیادی دارد. ما به ساحل هم دسترسی داریم. پس چرا باید به اوکراین حمله شود»؟
برخی از مردم از جمله الکسی اما از احتمال تحریم‌های شدید آمریکا نگران هستند. او می‌گوید که «جنگ می‌تواند باعث سقوط ارزش روبل (واحد پول روسیه) شود و در آن صورت مردم واقعاً وضعیت بدی خواهند داشت. بنابراین باید هر جور که ممکن است از این امر اجتناب شود. این نوع درگیری‌ها تقصیر مردم نیست، اما آسیبش تنها و تنها به همین مردم عادی می‌رسد».
با این که بین تحلیلگران، روزنامه‌نگاران و سیاستمداران در مورد اهداف بلندمدت ولادیمیر پوتین در قبال سیاست‌های روسیه درباره اوکراین بحث و اختلاف نظر زیادی وجود دارد، اما هنوز و همچنان اگر به این زودی جنگی آغاز شود، بسیاری در روسیه غافلگیر خواهند شد.
خطر تهاجم چقدر است؟
روسیه می‌گوید که هیچ برنامه‌ای برای حمله به اوکراین ندارد و حتی والری گراسیموف، رئیس نیروهای مسلح روسیه همین اواخر درباره گزارش‌های مربوط به تهاجم قریب‌الوقوع این کشور گفته که این شایعات به هیچ وجه حقیقت ندارند و این دروغ‌ها را نباید باور- و باید محکوم کرد.
به رغم این ادعاها اما تنش‌ها هنوز و همچنان بالاست و حتی ولادیمیر پوتین تهدید کرده که اگر رویکرد تهاجمی غرب ادامه یابد، دست به اقدامات تلافی‌جویانه مناسبی» خواهد زد.
در این میان دبیرکل ناتو هم خطر وقوع جنگ را جدی دانسته و هشدار داده که خطر درگیری جدی است. جو بایدن هم در این زمینه گفته که به نظر او روسیه قطعا نیروهایش را وارد این منطقه خواهد کرد..
آیا می توان روسیه را متوقف کرد؟
بی.بی.سی در پاسخ این پرسش نوشته: ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه چندین بار با جو بایدن صحبت کرده- و مذاکرات در سطح بالا همچنان ادامه دارد، اما با این حال مقامات روسیه هشدار داده‌اند که رد درخواست‌های کلیدی این کشور توسط غرب منجر به بن‌بست سیاسی خواهد شد- و این خطرناک است.
اما هنوز این سوال باقی است که روسیه تا کجا پیش خواهد رفت. پرزیدنت بایدن هشدار داده است که تهاجم تمام‌عیار برای روسیه فاجعه‌بار خواهد بود. اما او در این یک سال بارها ثابت کرده که در اغلب اوقات در ارزیابی‌ها و واکنش‌هایش چندان منطقی و معقول عمل نمی‌کند!
