بمب خوشه‌ای به انواع وسایل انفجاری گفته می‌شود که در اثر یک انفجار اولیه تعداد زیادی مهمات کوچکتر را در منطقه انفجار پخش می‌کنند تا با فاصله زمانی پس از انفجار اول منفجر شوند. هدف اصلی از کاربرد مهمات خوشه‌ای که در طول جنگ جهانی دوم ساخته شدند افزودن به شعاع تأثیر بمب و جلوگیری از پیشروی نظامی است. در بمب معمولی فقط ناحیه نزدیک به محل انفجار تخریب می‌شود ولی مهمات خوشه‌ای با پراکندن تعداد زیادی از بمبهای کوچکتر بر منطقه وسیع‌تری تأثیر می‌گذارند.
این سلاح مرگبار قابلیت شلیک از توپخانه‌ها و همچنین از طریق جنگنده‌ها را دارد که با پراکنده کردن بمبهای کوچکتر موجب ایجاد تخریب در سطح بسیار گسترده‌ای می‌شود.
مهمات خوشه‌ای به صورت بمب خوشه‌ای، گلوله توپ خوشه‌ای و کلاهک موشک خوشه‌ای ساخته شده است. مهمات خوشه‌ای برای زدن هدف‌های مختلف طرح می‌شود. برخی برای تخریب، برخی برای کشتن و زخمی کردن نفرات و برخی برای نفوذ به زره طرح شده‌اند. بیشتر مهمات خوشه‌ای امروز برای ترکیبی از این کاربردها ساخته می‌شوند.
انواع بمب خوشه‌ای
- بمب خوشه‌ای ساده،پوسته‌ای توخالی است که محتوی 3 تا 200 بمب کوچک می باشد. بمبهای کوچک ممکن است که دارای چترهای کوچک یا بالچه‌ای برای کاهش سرعت سقوط باشند تا هواپیما بتواند آن را در ارتفاع کم رها کرده و فرار کند.
- بمبهای خوشه‌ای ضد نفر به صورت انفجاری ساخته می‌شوند تا بتوانند نفرات را از بین ببرند و اهداف بدون زره را نابود کنند.
- بمبهای خوشه‌ای ضد زره دارای گل میخ‌هایی با خرج مخروطی شکل هستند که بتوانند زره تانک‌ها و زره‌پوش‌ها را سوراخ کند.
- بمبهای خوشه‌ای ضد باندهای فرودگاه اغلب به نحوی طراحی شده‌اند که می‌توانند قبل از انفجار در آسفالت فرو بروند. این امر به آنها اجازه می‌دهد تا سطح باند را خرد و پر از چاله کنند. بمبهای خوشه‌ای مین پخش کن در هنگام سقوط منفجر نمی‌شوند؛ بلکه محموله خود را مانند یک میدان مین پخش می‌کنند تا بمبهای کوچک بعدا منفجر شوند.
- بمب های خوشه ای آتش زا که بمبهای آتشین نیز نامیده می‌شوند برای ایجاد آتش سوزی طراحی شده اند؛ اما اغلب این گونه بمبها دارای ترکیباتی از بمبهای ضدنفر و ضدزره می‌باشند. این گونه از بمبهای خوشه‌ای به صورتی گسترده توسط دو طرف در بمباران‌های استراتژیک جنگ جهانی دوم به کار گرفته شد.
- بمب خوشه ای ضد برق (سی یو 94) اولین بار توسط آمریکا در جنگ داخلی کوزوو به کار گرفته شد. این بمبها شامل مهمات مخصوص فنی هستند. هر بمب دارای خرج اندکی است که با رشته‌های رسانا مانند فیبر کربن یا آلومینیوم که با پشم شیشه پوشیده شده اند را پراکنده می‌کند. هدف آنها از کار انداختن و ضربه زدن به خطوط انتقال نیرو (بوسیله ایجاد اتصال کوتاه بین خطوط فشار قوی یا در پست های برق فشار قوی) می‌باشد.
- بمب خوشه‌ای باهوش،بمبهای خوشه‌ای مدرن اغلب چند منظوره هستند و از بمبهای ضد نفر، ضد زره و ضد فلز در آنها به صورت ترکیبی بکار رفته است. یک مسیر قابل پیشرفت در طراحی بمبهای خوشه‌ای، ساخت بمب خوشه‌ای باهوش است که از مدارات راهنما استفاده می‌کند و به اهداف خاصی (معمولا اهداف زرهی) حمله می‌کند. بعضی از انواع جدید این گونه بمبها عبارتند از بمب آمریکایی سی بی 97 که در جنگ داخلی کوزوو و جنگ دوم خلیج فارس بکار رفت و فیوزهای آن مجهز به سنسور بودند. بمبهای خوشه‌ای ضدزره ممکن است که اگر هدفی را نیافتند، پس از برخورد با زمین به صورت خود به خود منفجر شوند تا در تئوری خطر آسیب موازی به اهداف غیر نظامیان از بین برود. محدودیت این گونه بمبها در قیمت آنها است. بمبهای هوشمند چندین بار از بمبهای خوشه‌ای معمولی که قیمتی اندک دارند و به سادگی ساخته می‌شوند گران‌تر هستند.
اولین بمب خوشه‌ای German SD-۲ یا Sprengbombe Dickwandig ۲ kg که عموما به نام بمبهای پروانه‌ای شناخته می‌شدند این بمبها در طول جنگ جهانی دوم برای هدف قرار دادن شهروندان و تجهیزات نظامی بکار برده شدند . تکنولوژی ساخت بمبهای خوشه‌ای توسط آمریکا، روسیه و ایتالیا گسترش پیدا کرد . آمریکا بمب M۴۱ ۲۰ lbs رو از ۶ تا ۲۵ بمب با فیوز (چاشنی)های بسیار حساس و نزدیک به هم که با سیم بهم متصل بودند ساخت .
در حال حاضر بمبهای خوشه‌ای به عنوان بمبهای هوایی استاندارد بعضی از کشورها بکار می‌رود، در انواع مدل‌ها و توسط ۳۴ کشور دنیا تولید و در ۲۳ توپخانه با قوانین مشابه ده‌ها سال است که استفاده می‌شود.
پیمان منع بمبهای خوشه‌ای
پس از انجام مذاکراتی در اسلو، پایتخت نروژ، بیش از ۱۰۰ کشور در مورد پیمانی که ۲ روز به طول می انجامد به توافق رسیدند که براساس آن استفاده از بمبهای خوشه‌ای فعلی ممنوع شود اما کشور هایی که سازنده اصلی و بزرگترین تولید کنندگان بمبهای خوشه‌ای هستند مانند آمریکا و چین این پیمان را امضا نکرده و با این اقدام استفاده از بمب را ننگ آور شمردند . با این وجود این پیمان استفاده از بمبهای خوشه‌ای را کاملا ممنوع نکرده و اجازه تولید بمبهای با دقت بیشتر را می‌دهد. یکی از مزایای این توافق منع تولید بمبهای خوشه‌ای فعلی و امکان پاکسازی مناطقی که در آنها از بمبهای خوشه‌ای استفاده شده را می‌دهد (همانند عراق).
بمب های خوشه ای از لحاظ تکنیکی جزو سلاح های متعارف محسوب می شوند اما در میدان نبرد همانند سلاح های نامتعارفی چون سلاح های شیمیایی می توانند موجب کشتار وسیعی شوند. چنانچه این بمبها درست عمل کنند می توانند در وسعتی به اندازه 10 برابر زمین فوتبال هرکسی را کشته یا مجروح سازند، عملا این بمب ها چرخ گوشتهای هوایی هستند و هر چیزی را در سر راه خود خرد می کنند.بمب خوشه ای به عنوان مهمات ضد نفر به کار می رود و از یک پوسته اصلی تشکیل یافته که حاوی تعداد زیادی بمب های کوچک شبیه نارنجک است. انفجار بمب اصلی باعث رها شدن و پراکنده شدن بمب های کوچک در محیط اطراف می شود .
بمب خوشه ای، بمبی با پوسته نازک است که از هواپیما یا توسط توپخانه پرتاب می شود و بمبهای کوچکی از آن به بیرون پرتاب می شود. نقش اصلی آن کشتار سربازان دشمن می باشد. اگرچه بمب های خوشه ای ویژه ای برای عمل بر علیه باند فرودگاه، ادوات زرهی و بمب های خوشه ای مین پخش کن نیز طراحی شده اند.
سیر تکامل:
بمب های خوشه ای توسعه یافتند تا کارایی حملات هوایی را به ویژه در برابر اهداف کوچک مانند افراد بهبود بخشند. یک بمب منفرد، کمتر برای این منظور قابل استفاده است چرا که ناحیه کمی را پوشش می دهد و کارایی آن به دقت نشانه گیری هنگام پرتاب بستگی دارد. عمل یک بمب خوشه ای مانند چهل پاره است، یعنی منطقه وسیع تری را توسط تعداد بیشتری از بمب های کوچک پوشش می دهد.
اولین بمب خوشه ای که عملیاتی شد، اس دی 2 آلمانی بود که به صورت کلی بمب پروانه ای اطلاق و نامیده می شود. این بمب در جنگ جهانی دوم بر علیه اهداف نظامی و غیر نظامی به کار گرفته شد. تکنولوژی ساخت آن به صورت مستقل در کشورهای آمریکا، روسیه و ایتالیا توسعه داده شد. بمب خوشه ای �در انواع گوناگون- اکنون به عنوان یکی از جنگ افزارهای استاندارد هوا پرتاب در بسیاری از کشورها درآمده است.
گلوله های توپخانه نیز از چنین قاعده ای پیروی می کنند. آنها را به صورت نوعی گلوله "مهمات متعارف اصلاح شده" می نامند. اسم عامیانه بمب خوشه ای در ارتش آمریکا �به خاطر تعداد زیاد انفجاراتی که بوجود آورده است- ترقه است.
انواع بمب خوشه ای:
یکی بمب خوشه ای به صورت ساده پوسته ای توخالی است که محتوی 3 تا 200 بمب کوچک می باشد. بمب های کوچک ممکن است که دارای چترهای کوچک یا بالچه ای برای کاهش سرعت سقوط باشند تا هواپیما بتواند آن را در ارتفاع کم رها کرده و فرار کند.
بمب های خوشه ای ضد نفر به صورت انفجاری ساخته می شوند تا بتوانند نفرات را از بین ببرند و اهداف بدون زره را نابود کنند. بمب های خوشه ای ضد زره دارای گل میخ هایی با خرج مخروطی شکل هستند که بتوانند زره تانک ها و زره پوشها را سوراخ کند. بمب های خوشه ای ضد باندهای فرودگاه اغلب به نحوی طراحی شده اند که می توانند قبل از انفجار در آسفالت فرو بروند. این امر به آنها اجازه می دهد تا سطح باند را خرد و پر از چاله چوله کنند. بمب های خوشه ای مین پخش کن در هنگام سقوط منفجر نمی شوند بلکه محموله خود را مانند یک میدان مین پخش می کنند تا بمب های کوچک بعدا منفجر شوند.
بمب های خوشه ای آتش زا �که بمب های آتشین نیز نامیده می شوند- برای ایجاد آتش سوزی طراحی شده اند؛ اما اغلب این گونه بمب ها دارای ترکیباتی از بمب های ضدنفر و ضد زره می باشند. این گونه از بمب های خوشه ای به صورتی گسترده توسط دو طرف در بمباران های استراتژیک جنگ جهانی دوم بکار گرفته شد.
در طی دهه 50 و 60 میلادی، آمریکا و شوروی سابق بمب های خوشه ای را برای به خدمت گرفتن سلاح های شیمیایی طراحی کردند که از گازهای مرگبار مانند سارین یا گاز اشک آور پر شده بودند. اگرچه فشارهای بین المللی استفاده از این جنگ افزار را ممنوع ساخته است. اما هر دو کشور دارای ذخایر سلاح های شیمیایی در زرادخانه خود هستند.
بمب خوشه ای ضد برق �سی یو 94- اولین بار توسط آمریکا در جنگ داخلی کوزوو بکار گرفته شد. این بمب ها شامل مهمات مخصوص فنی هستند. هر بمب دارای خرج اندکی است که رشته های رسانا �فیبر کربن یا آلومینیوم که با پشم شیشه پوشیده شده اند- را پراکنده می کند. هدف آنها از کار انداختن و ضربه زدن به خطوط انتقال نیرو �بوسیله ایجاد اتصال کوتاه بین خطوط فشار قوی یا در پست های برق فشار قوی- می باشد. در اولین حمله؛ این بمب ها 70 درصد توان الکتریکی صربستان را از بین بردند. گزارش شده است که 500 نفر به مدت 15 ساعت بکار گرفته شده اند تا محوطه یک پست برق را از این رشته ای رسانا پاکسازی کنند.
بمب های خوشه ای مدرن اغلب چند منظوره هستند و از بمب های ضد نفر، ضد زره و ضد فلز در آنها به صورت ترکیبی بکار رفته است.
یک مسیر قابل پیشرفت در طراحی بمب های خوشه ای، ساخت بمب خوشه ای باهوش است که از مدارات راهنما استفاده می کند و به اهداف خاصی �معمولا اهداف زرهی- حمله می کند. بعضی از انواع جدید این گونه بمب ها عبارتند از بمب آمریکایی سی بی 97 که در جنگ داخلی کوزوو و جنگ دوم خلیج فارس بکار رفت و فیوزهای آن مجهز به سنسور هستند. بمب های خوشه ای ضدزره ممکن است که اگر هدفی را نیافتند، پس از برخورد با زمین به صورت خود به خود منفجر شوند تا در تئوری خطر آسیب موازی به اهداف غیر نظامیان از بین برود. محدودیت این گونه بمب ها در قیمت آنها است. بمب های هوشمند چندین بار از بمب های خوشه ای معمولی که قیمتی اندک دارند و به سادگی ساخته می شوند گران تر هستند.
بسیاری از سازمان ها و افراد مانند صلیب سرخ و سازمان ملل به صورتی جدی با بکار بردن بمب های خوشه ای مخالف هستند چرا که غیر نظامیان زیادی تا به حال طعمه این گونه بمب ها شده اند. تهدید ویژه این سلاح برای غیر نظامیان به دو صورت مطرح می شود: اول اینکه آنها محدوده خیلی وسیعی را پوشش می دهند و ممکن است در ناحیه ای که بمب رها شده است هم اهداف نظامی و هم مناطق غیر نظامی واقع شده باشند. منطقه ای که توسط این بمب ها پوشیده می شود می تواند به بزرگی 2 یا 3 زمین فوتبال باشد. این خصوصیت بمب های خوشه ای به ویژه هنگامی برای غیر نظامیان مشکل زا می شود که در نواحی پر جمعیت این گونه بمب ها بکار روند. دلیل دوم به نوع بمب بکار رفته، بستگی دارد. بین 1 تا 40 درصد بمب های کوچک رها شده در هنگام برخورد با زمین منفجر نمی شوند. این بمب هی منفجر نشده متراکم، پس از پایان درگیری ها منطقه ای خطرناک را بوجود می آورند و ممکن است که به صورت ندانسته برای مدت ها به صورت یک میدان مین عمل کند. اندازه کوچک و رنگ بمب های کوچک آنها را برای عابرین مخصوصا بچه ها جالب توجه می سازد. هنوز در لائوس و مرکز ویتنام بمب های خوشه ای رها شده در جنگ ویتنام تهدید کننده اند و در کوزوو، افغانستان و عراق تعدادی از غیرنظامیان در اثر انفجار بمب های خوشه ای عمل نکرده کشته می شوند. به هرحال، بمب های خوشه ای هنوز توسط هیچ پیمان بین المللی ممنوع نشده اند و در بسیاری از دولت های عضو ناتو به عنوان سلاحی مشروع و موثر به حساب می آیند.
کشورهای افغانستان، آلبانی، بوسنی‌و‌هرزگوین، کامبوج، چاد، کرواسی، اریتره، اتیوپی، گرجستان، عراق، اسرائیل، کویت، لائوس، لبنان، مونته‌نگرو، پاکستان، چچن، عربستان سعودی، کوزوو، سیرالئون، سریلانکا، سودان، سوریه، تاجیکستان و ویتنام از جمله کشورهایی هستند که امروزه میزبان بمبهای خوشه‌ای عمل نکرده هستند.
